zabawa
zachowanie utożsamiane często z grą, wiąże się współcześnie także z pojęciem rozrywki.
[łac. ludus],
zabawa
Encyklopedia PWN
W teorii poznania jako najszerszy sens gry jest wskazywana przez nauki przyr. dychotomia konieczności i przypadku (M. Eigen, R. Winkler). W wąskim rozumieniu gra posiada reguły i rozstrzygnięcie (futbol, szachy), jest procesem, rywalizacją (agon). Typologię gier i zabaw przedstawił R. Caillois. Ogólnie grę można uznać za dynamiczną, wewn. strukturę większości zabaw, gdyż gra dotyczy również zabaw z udziałem wyobraźni, czyli kreacji fikcyjnego świata „na niby” (np. imitacyjne zabawy dzieci, ludyczny pierwiastek w sztuce). W ujęciu psychol. grom i zabawom przypisuje się walor działań autotelicznych (bezinteresownych), ekspresywnych, „cel sam w sobie” (J. Piaget, J. Huizinga), a zarazem cele poznawcze, aspekty twórcze, projektowanie pożądanego świata. Zabawa jest doświadczana jako przeciwieństwo działań utylitarnych (pracy) oraz powagi, które — zazwyczaj — kojarzy się z przymusem, oficjalnością, formalną instytucjonalizacją, ceremoniałem; zabawę bowiem cechuje dobrowolność, wybór, bezinteresowność, spontaniczność, niepraktyczność, metamorficzność, kreatywność. W średniowieczu i renesansie przeciwnym biegunem zabawy była powaga, natomiast współcześnie zabawa, rozrywka (czas wolny) pozostaje w opozycji do pracy. Istotą gry i — zbud. na jej szkielecie strukturalnym zabawy — jest dwurzeczywistość, gdyż zabawa kreuje rzeczywistość fikcyjną (metaforyczną), a zarazem modeluje realną praktykę życiową (święto, potlacz w kulturach agrarnych i plemiennych). Za pokrewne strukturze gry uznaje się podstawowe zachowania językowe — rozmowę, dialog (H.-G. Gadamer); wg Huizingi wszelka forma poezji, muzyki i tańca związana jest ze strukturą gier i zabaw. Ekspresywność, fikcyjność, metaforyczność są wspólne zabawie i sztuce (komizm, śmiech). F. Schiller uznawał zabawę za cechę gatunkową człowieka; Huizinga mówił o ludycznych źródłach kultury i sztuki. Ujęcie kulturologiczne zabawy (B. Sułkowski) akcentuje tworzenie się wspólnot zabawowych opartych na więziach bezpośrednich; zabawa jest powtarzalnym, wspólnotowym, autotelicznym zachowaniem się ludzi w konwencjonalnej przestrzeni i umownym czasie. Gry i zabawy są zróżnicowane społecznie (np. dworskie maskarady, lud. zabawy na Bielanach) oraz historycznie (rzymskie Saturnalia, renes. karnawał). Wyodrębnia się „klasę próżniaczą” (T. Veblen) oraz typ osobowy „ludzi zabawy” (F. Znaniecki). Pojawienie się kultury masowej prowadzi do redukcji elementów ludycznych w kulturze (Huizinga) i sztuce (Th. Adorno); funkcje zabawy przejmuje rozrywka i rekreacja, korzystające ze środków techn. (wyspecjalizowane instytucje rozrywki, np. disneyland, dyskoteka) i elektronicznych (radio, telewizja); ludyczna ekspresja uczestnictwa jest zastępowana przez kompensacyjne funkcje rozrywki (np. programy i widowiska rozrywkowe oraz sport w telewizji). Współczesne ideologie artyst. i wizje kultury przyszłości akcentują wagę pierwiastka ludycznego, któremu przypisuje się funkcje demokratyzujące: podważanie obowiązujących hierarchii, alternatywność wobec form kultury zinstytucjonalizowanej, powrót do form „kultury uczestnictwa”.
Roch Sulima
Bibliografia
R. CAILLOIS Ludzie a gry i zabawy, w: Żywioł i ład, Warszawa 1973;
M. EIGEN, R. WINKLER Gra. Prawa natury sterują przypadkiem, Warszawa 1983;
J. HUIZINGA Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, Warszawa 1984;
B. SUŁKOWSKI Zabawa. Studium socjologiczne, Warszawa 1984;
H.-G. GADAMER Aktualność piękna. Sztuka jako gra, symbol i święto, Warszawa 1993.
