wirusy roślin,
grupa patogenów roślin.
wirusy roślin
Encyklopedia PWN
W.r. pasożytują w komórkach roślin, wykorzystując zawarte tam substraty i zapasy energii do budowy własnych cząstek (wirionów); są patogenami układu translacyjnego rośliny — nie mając własnego aparatu metabolicznego do biosyntezy białka, wykorzystują w tym celu układy translacyjne w komórkach roślin (translacja); system translacyjny komórki zaangażowany w syntezę białek wirusa nie produkuje w tym czasie białek potrzebnych komórce, co jest istotą choroby (wirozy). Wirusy namnażają się w komórkach, odtwarzając swoje elementy składowe; u większości w.r. genom tworzy jednoniciowy, sensowny RNA; niektóre rodziny w.r. mają genom w postaci dwuniciowego RNA (Reoviridae), jednoniciowego, antysensownego RNA (Rhabdoviridae i Bunyaviridae), jednoniciowego DNA (Geminiviridae) lub dwuniciowego DNA (Caulimoviridae); genom jest zamknięty w otoczce białkowej (kapsydzie) i tworzy wraz z nią wirion, będący pełną cząstką wirusa w stanie spoczynku; u niektórych w.r. kwas nukleinowy tworzy z najbliżej z nim związanym białkiem nukleokapsyd mieszczący się w dodatkowej osłonie lipoproteinowej; cząstki takie na ogół zawierają również własny enzym — polimerazę RNA, umożliwiający transkrypcję antysensownego genomu wirusa do sensownej nici RNA; pozwala to na zapoczątkowanie namnażania wirusa (w tym wypadku wirion stanowi pełna cząstka łącznie z osłoną lipoproteinową); kwasy nukleinowe w.r. liczą od kilku do kilkunastu tys. nukleotydów, a okrywy białkowe składają się z identycznych podjednostek (2130 w wirionie wirusa mozaiki tytoniu), z których każda jest zbudowana z paruset cząsteczek aminokwasów (158 u tegoż wirusa). Wiriony mają różne kształty — rozróżnia się wielościany foremne (ikosaedr: dwudziestościan foremny) o średnicy 25–30 nm (tzw. wirusy kuliste); kształt zbliżony do kuli o średnicy 80–120 nm (rodzaj Tospovirus); różnego typu pałeczki: sztywne, cienkie, o wymiarach 12–18 × 300 nm (cząstki wirusów pałeczkowatych), powyginane, cieńsze i dłuższe, 10–15 × 650–2000 nm (cząstki wirusów nitkowatych) lub grube, zaokrąglone na obu końcach, 45–100 × 100–430 nm (Rhabdoviridae). W.r. opanowują kolejne komórki roślin, przemieszczając się przez plazmodesmy; po dotarciu do wiązek przewodzących są znacznie już szybciej transportowane przez floem (rzadko przez ksylem) na duże odległości; z reguły opanowują rośliny systemicznie, choć nie są w nich rozmieszczone równomiernie (nie zasiedlają na ogół komórek stożków wzrostu); z roślin chorych są roznoszone mechanicznie na narzędziach używanych do prac pielęgnacyjnych lub na rękach, podczas ocierania się roślin o siebie, przez wodę; liczne wirusy są przenoszone przez wektory patogenów roślin.
Od 1996, w wyniku ustaleń Międzynar. Kom. Taksonomii Wirusów (ICTV), w odniesieniu do wirusów używa się pojęcia „gatunek”, które oznacza zbiór wirusów stanowiących ciągłą linię replikacyjną i zajmujących określoną niszę ekol. (roślina żywicielska); gat. łączy się w rodzaje, rodzaje w rodziny, a rodziny w rzędy; system klasyfikacyjny obejmuje wszystkie wirusy (roślin, zwierząt, grzybów, bakteriofagi i in.); istnieją rodziny, do których oprócz wirusów zwierząt są zaliczane w.r. (Rhabdoviridae, Bunyaviridae i Reoviridae); nazwy gatunków (oficjalne — w języku ang. pisane kursywą) są tworzone od nazwy rośliny, na której wirus pierwszy raz opisano, lub od miejsca, w którym został znaleziony (pierwszy człon), i od charakterystycznych objawów wywoływanej przez wirusa choroby (drugi człon), trzecim członem jest słowo „wirus”, np. Tobacco mosaic virus, Plum pox virus, Ahlum river virus; do systemu klasyfikacyjnego wirusów zalicza się także wiroidy. Patogeniczność w.r. po raz pierwszy wykazała seria doświadczeń (A. Mayer 1886, D. Iwanowski 1892, M.W. Beijerinck 1898), w których udowodniono, że w soku wyciśniętym z liściu tytoniu wykazującego objawy mozaiki znajduje się czynnik mniejszy od bakterii, wywołujący chorobę tytoniu.
Selim Kryczyński
