tożsamość

tożsamość,

psychol. poznawcze ujmowanie przez człowieka samego siebie we wszelkich możliwych relacjach z samym sobą oraz światem zewnętrznym.

W kontekście psychol. pojęcie „tożsamość” wprowadził (1919) V. Tausk; popularność zyskało dzięki pracom E. Eriksona (Dzieciństwo i społeczeństwo 1950, wyd. pol. 1997); wcześniej w spokrewnionym, ale swoistym znaczeniu było i jest nadal używane w obrębie filozofii.

Pojęcie t. w ujęciu psychologii i nauk społ. dotyczy zasadniczo tego, co w filozofii określa się jako poczucie t. Filozofia traktuje bowiem kwestię t. jako zagadnienie cech, właściwości, dzięki którym dany byt (człowiek, zwierzę itd.), mimo zachodzących nieustannie zmian, pozostaje tym samym, konkretnym, określonym bytem. Natomiast psychologia i nauki społ. zajmują się przede wszystkim sprawą poznawczej reprezentacji tak pojmowanej t. w umyśle jednostki. Tak rozumiana t. jest elementem szerszej konstrukcji poznawczej, jaką jest obraz świata. T. określa relacje, istniejące i pożądane, między jednostką a różnymi elementami świata, które są odzwierciedlone w tym obrazie. Za podstawowe kryteria t. uznaje się często poczucie odrębności od otoczenia, poczucie ciągłości (względnej niezmienności) własnego ja, pomimo upływu czasu i zmian, jakie w człowieku zaszły, poczucie wewn. spójności, poczucie posiadania wewn. treści (M. Sokolik). T. jednostki nie stanowi pełnego i adekwatnego odzwierciedlenia sytuacji tej jednostki w realnym świecie. Jest swoistym filtrem dla świadomości jednostki, nie dopuszczając do niej pewnych elementów doświadczenia, akcentując za to inne elementy, czasami nawet kreując zgoła nieprawdziwy obraz rzeczywistości.

T. zmienia się pod wpływem czynników psychicznych, społ. i kulturowych, a także własnego wysiłku jednostki. Część zmian ma charakter uniwersalny, zbieżny z przemijaniem kolejnych etapów życia jednostki (od dzieciństwa do starości), inne mają charakter kulturowy (np. zmiana środowiska społ.), jeszcze inne dotyczą tylko danej jednostki (np. załamanie się realizacji planów życiowych). Zmiana t. łączy się z reguły z przeżywaniem stresu, co może spowodować wystąpienie mechanizmów obronnych. Różne kultury wypracowywały rozmaite środki podtrzymywania i wzmacniania t. Należą do nich np. wszelkie ceremonie i rytuały związane z zmianą statusu życiowego (np.: chrzest, małżeństwo, różnego typu „otrzęsiny” itd.; obrzędy przejścia), pomagające przyjąć jednostce nowe elementy t. związane z nową sytuacją życiową. Współcześnie załamanie się tego typu obrzędowości w ramach cywilizacji eur. może, zdaniem niektórych teoretyków, wzmacniać różnego typu kryzysy t. Inne środki podtrzymywania t. to np. nadawanie określonych imion, przydomków, przezwisk, noszenie określonych strojów lub fryzur, przebywanie w określonych miejscach dostępnych tylko dla członków danej grupy, pisanie pamiętników, przechowywanie różnego typu osobistych pamiątek, rysowanie autoportretów.

W ramach t. jako układu poznawczego można wyróżnić istnienie treści idealnych (jaki chciałbym być, powinienem być, mógłbym być) oraz realnych (jaki jestem, jakim mnie widzą inni). Różne składniki t. nie muszą więc pozostawać ze sobą w harmonii, lecz mogą wywoływać kryzysy psychiczne (np. rozdźwięk między tym, kim jestem i tym, kim chciałbym być). W skład t. mogą zasadniczo wchodzić odniesienia do wszelkich doświadczeń jednostki, m.in. związane z uczestnictwem jednostki w różnorodnych grupach. Odnoszą się one do pozycji danej jednostki w określonej grupie i dalszych perspektyw uczestnictwa jednostki w tej grupie. T. grupowe oddziaływują na siebie wzajemnie. Jednostka opisuje i ocenia swoją pozycję w danej grupie, odnosząc ją do swojej sytuacji w innych grupach. Układ różnych elementów t. może przybierać różnorodne kształty — od zwartego układu zorganizowanego wokół pewnego centrum, relatywnie zamkniętego na nowe doświadczenia, do rozsianego układu wielu luźno połączonych elementów. Ta ostatnia sytuacja łączy się z kryzysami wewn., uniemożliwiając długofalową aktywność. Zwarta, ale zarazem sztywna organizacja t. umożliwia taką aktywność, ograniczając jednak pozyskiwanie nowych doświadczeń czyni ową aktywność w małym stopniu dostosowaną do aktualnej sytuacji jednostki. Współcześnie trwają dyskusje na temat tego, jaka forma jest najbardziej adekwatna dla wyrażania treści t. Początkowo uważano, że jest nią opis cech i właściwości związanych z danym aspektem funkcjonowania jednostki (np. jestem najlepszym uczniem w klasie). Coraz częściej uznaje się jednak, że treść t. wyraża się pierwotnie w formie narracyjnej (w psychologii — Th. Sarbin, H. Hermans, w filozofii — P. Ricoeur). Treść t. wyrażona narracyjnie zawiera bowiem w sobie nie tylko określenie danego stanu, lecz również historię tego, w jaki sposób ów stan rzeczy nastąpił.

Bibliografia

M. Jarymowicz Spostrzeganie własnej indywidualności, Wrocław–Warszawa 1984;

L. Witkowski Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika E. Eriksona, Toruń 1989;

Z. Bokszański Tożsamość. Interakcja. Grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie socjologicznej, Łódź 1989;

P. Boski, M. Jarymowicz, H. Malewska-Peyre Tożsamość a odmienność kulturowa, Warszawa 1992;

P. Ricoeur Tożsamość osobowa, w: Filozofia osoby, Kraków 1992;

M. Sokolik Psychoanaliza i Ja. Kliniczna problematyka poczucia tożsamości, Warszawa 1993;

Tożsamość człowieka, red. A. Gałdowa, Kraków 2000;

M. Jarymowicz Psychologia tożsamości, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, Gdańsk 2000.