teatralna architektura.

teatralna architektura.

Narodziny a.t. miały związek z odbywającymi się w staroż. Grecji widowiskami poświęconymi pierwotnie kultom religijnym. W ostatnim tysiącleciu przed naszą erą w pobliżu świątyni Dionizosa w Atenach kapłani wyznaczyli święty krąg (orchestra), w środku którego ustawiono ołtarz (thymélē). Usytuowana na stoku wzgórza widownia (théatron), z siedzeniami najpierw drewnianymi, potem kamiennymi, z czasem uformowała się w amfiteatr, otaczający orchestrę przedłużonym półkolem. Budynek pomocniczy, przewidziany na garderoby, stał się zaczątkiem sceny. Składał się z 2 części: skene, czyli zascenia, i proscenium — właściwego miejsca gry aktorów. Ściana skene stanowiła stałą dekorację. Teatry gr. (np. w Megalopolis, Atenach, na Delos) mogły pomieścić od 10 do 20 tys. widzów. Teatr rzymski zachował w zasadzie cechy teatru greckiego. Miał amfiteatralną widownię (cavea) w kształcie półkola, nad którą rozpościerał się płócienny dach (velum), orchestrę i scenę (podium). Chronił widzów przed słońcem i deszczem. Zasłony (aulaeum i siparium) stały się prototypami kurtyny, której nie znał teatr grecki.

Początki teatru średniow. były związane z formami obrzędowości chrześcijańskiej. W XI w. w kościołach (zachowujących kształt świątyń staroż. — kościół z ołtarzem w nawie gł., naprzeciwko wejścia) zaczęto inscenizować fragmenty Ewangelii i Pisma Świętego. Kościół stał się więc pierwszym zamkniętym pomieszczeniem teatralnym. Jednak postępujące zeświecczenie treści widowisk sprawiło, że władze kośc. zakazały przedstawień w świątyniach. Przeniesiono je zatem na przykośc. cmentarze, rynki, place miejskie. Dekoracje pomyślano jako zestaw domków ustawionych jeden obok drugiego (mansjon). Scenę taką, charakterystyczną dla okresu średniowiecza, nazywa się misteryjną, celkową (także — od nazwiska rzymskiego komediopisarza — terencjuszowską).

W końcu XV w. odnaleziono i opublikowano traktat Witruwiusza O architekturze. Witruwiusz zwrócił uwagę na periaktoi — stosowane już w teatrze antycznym urządzenie powodujące ruch dekoracji na scenie. W XVI w., który był okresem niezwykłej fascynacji teatrem, bogata praktyka widowisk odgrywanych w pałacowych teatrach książąt wł., ale także w akademiach, bursach, na dziedzińcach uniwersytetów, doprowadziła do ustalenia się układu sceny i widowni. Traktat S. Serlia De Architettura, dzieło zajmujące się perspektywą, wywarł wpływ nie tylko na dekoracje teatr., ale także na architekturę. A. Palladio i V. Scamozzi, twórcy Teatro Olimpico w Vicenzie, wyjątkowej symbiozy antyku i nowoczesności, projektując stałą dekorację sceny (1580–85), zastosowali zdobycze Serlia w zakresie perspektywy scenicznej. Bujny rozwój a.t. nastąpił także w innych krajach. W 2. poł. XVI w. w Hiszpanii zaczęły powstawać liczne corrales de comedias; widownią dla mężczyzn były dziedzińce, dla kobiet — galerie (casuela) i okna domostw. W Anglii, gdzie przedstawienia dawano często na podwórzach gospód, pod koniec XVI w. pojawiły się teatry publiczne, m.in. w Londynie słynny Globe Theatre i Swan Theatre. Nowością w rozwoju a.t. był teatr w Sabbionecie (Scamozzi, 1589) — budynek wolno stojący, ze sceną zdobioną dekoracją malowaną al fresco i z amfiteatralną widownią, nad którą wznosiła się kolumnada zwieńczona stojącymi posągami. Charakterystyczne dla a.t. okresu baroku były budynki na planie prostokąta. Teatro Farnese w Parmie (G.B. Aleotti, 1618–19) to ogromny gmach z widownią w kształcie litery U, ze sceną, na której po raz pierwszy zastosowano kulisy. Prostokątny rzut miały m.in.: Salle des Machines w Tuileries w Paryżu (G. Vigarani, 1624) i teatr Władysława IV usytuowany w południowym skrzydle Zamku Król. w Warszawie (A. Locci i G.B. Ghisleni, 1640). W Teatrze Miejskim w Ulm (J. Furttenbach, 1640) scena została lekko nachylona ku widowni. W Rzymie powstały teatry publiczne: La Argentina (1632) i Tor di Nona (1671), z widowniami na rzucie niepełnej elipsy (łoże). Weneckie: San Cassian (1637) i San Samuele (1653), to duże teatry publiczne z kilkoma piętrami lóż, pustym parterem, kanałem orkiestry i kulisami na scenach. W 1640 A.J. Richelieu zbudował w swoim Palais Cardinal w Paryżu salę teatr. na planie prostokąta, z 3 piętrami lóż i stopniami wiodącymi ze sceny na pustą widownię (dla baletu). Dopiero w XVIII w. wykorzystano w a.t. osiągnięcia barok. zdobnictwa, m.in. we wnętrzach opery w Bayreuth (G. Saint-Pierre i G. Galli da Bibiena, 1745–48) i Altes Residenztheater w Monachium (F. de Cuvillies, 1751–53). W 2. poł. stulecia nastąpił powrót do spokojniejszych form a.t. Opera w wersalskim zespole pałacowym (J.A. Gabriel, 1753–70), posiadająca widownię na planie półkola z 3 piętrami lóż, charakteryzowała się skromnym wystrojem wnętrza, podobnie jak Teatr Wielki w Lyonie (J.G. Soufflot, 1756), z widownią na planie poprzecznej elipsy. W 1776–78 G. Piermarini zrealizował projekt Teatro alla Scala w Mediolanie z widownią o rzucie podkowy i 6 piętrami lóż. W 1779 V. Louis zakończył budowę teatru w Bordeaux, z salą widowiskową o głębokiej scenie, z widownią w kształcie podkowy. Zespół Comédie Française miał od 1782 siedzibę w budynku Odéonu (A. Peyre i C. Devailly), z widownią na rzucie niepełnego koła. W 1784 C.N. Ledoux zaprojektował amfiteatralną widownię teatru w Besançon, z możliwością pogłębienia stosunkowo płytkiej sceny. W 1792 A. Selva ukończył wenecką La Fenice. Teatrów przybywało — zarówno publicznych, jak i prywatnych. Te ostatnie, często król., wznoszono w parkach rezydencji. Wyjątkową budowlą jest antyczny amfiteatr ze sceną na wyspie (J.Ch. Kamsetzer, 1790) w Łazienkach Król. w Warszawie.

W XIX w. powstało wiele budynków teatr. nawiązujących do architektury staroż., m.in.: Teatr Miejski w Gdańsku (K.S. Held, 1801) z wzorowaną na Panteonie kopułą, często stosowaną w reprezentacyjnych gmachach przeł. XVIII i XIX w., nowy gmach Burgtheater w Wiedniu, 2 teatry na Gendarmenmarkt w Berlinie (K.F. Schinkel, 1817, 1821). Teatr Aleksandryjski w Petersburgu (C. Rossi, 1828), Teatr Wielki w Moskwie (A. Cavos, 1824–56), Teatr Wielki w Warszawie (A. Corazzi, 1833) — to gmachy o charakterystycznych fasadach: z kolumnadą dostawioną do elewacji gł., portykiem z trójkątnym, wspartym na kolumnach tympanonem. Budynki skromniejsze miały prostą elewację z pilastrami między oknami, bez portyku. W 2. poł. XIX w. zaczęto odchodzić od surowości klasycyzmu, sięgając po elementy dekoracyjne minionych epok. W 1837–47 G. Semper zbudował w Dreźnie gmach opery utrzymany w stylu renesansowym. Opera paryska (C. Garnier, 1875) zachwyca dzisiaj swymi eklektycznymi ozdobami fasad i wnętrza, podobnie jak Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Od pocz. XIX w. próbowano odejść od wł. sceny „pudełkowej”, nawiązując — przez długi czas bez powodzenia — do rozwiązań przeszłości. Uznanie zdobył dopiero Festspielhaus (wg pomysłu R. Wagnera) w Bayreuth, połączenie sceny wł. z gr.-rzymskim amfiteatrem (O. Brückwald, 1872–76).

Już w XIX w. zastosowano w a.t. żelbet, ale pierwszym teatrem o widocznej z zewnątrz i wewnątrz konstrukcji żelbetowej był (nie istniejący obecnie) Théâtre des Champs Elyseés w Paryżu (A. i G. Perret, 1911–14). Również Teatr Polski w Warszawie (1913) miał konstrukcję żelbetową i scenę obrotową (wynalezioną 1895 przez K. Lautensslaegera). W 1914 H. Van der Welde zaprojektował dla Kolonii długi, stosunkowo niski teatr, o fasadach nierównej wysokości. W Grosses Schauspielhaus w Berlinie (H. Poelzig, 1919–21) widownia została usytuowana wokół proscenium, a wnętrze ozdobiono betonowymi stalaktytami; stało się ono przykładem ekspresjonizmu w a.t. W 1927 W. Gropius zaprojektował dla E. Piscatora „teatr totalny” (ruchoma arena z 3 scenami), łączący funkcjonalizm w architekturze z elementami wszystkich dziedzin sztuki, również kierunków abstrakcyjnych. Nie zrealizowany, projekt ten inspirował wielu reformatorów, także w Polsce (H. i Sz. Syrkusowie z A. Pronaszką zaprojektowali „teatr symultaniczny”, jednak nie doczekał się on realizacji). W latach 30. interesująco zapowiadała się a.t. w ZSRR, inspirowana zwłaszcza teatrem Gropiusa. W 1930 W. Meyerhold z architektami S. Wachtangowem i M. Barchinem rozpoczęli w Moskwie budowę teatru zaprojektowanego wg zasad Bauhausu (nie skończony, przebudowany, mieści obecnie salę koncertową im. P. Czajkowskiego). Nowatorskimi rozwiązaniami formalnymi i funkcjonalnymi wyróżniał się Teatr Opery i Baletu w Rostowie n. Donem (M. Szczuko i W. Gelfreich, 1934). Nowoczesną europejską a.t. tego okresu reprezentuje również budynek teatru w Mannheim (L. Mies van der Rohe, 1935), z płaskimi kratownicami i konstrukcją opartą na stali i szkle.

Jednym z najznakomitszych osiągnięć współcz. architektury, nie tylko teatr., jest budynek Opery w Sydney w Australii (J. Utzon, 1961–73), usytuowany na terenie portu, na sztucznie utworzonej platformie; charakterystycznym elementem gmachu jest dach skonstruowany z 7 przenikających się płaszczyzn z elementów prefabrykowanych, przypominających żagle. Pod koniec XX w. nie wznoszono na świecie wielu nowych budynków teatralnych. Jednym z nich jest nowa opera w Paryżu (druga w tym mieście), wzniesiona na pl. Bastylii (C. Ott, 1989) — monumentalny, nowoczesny gmach o asymetrycznych fasadach. Przedstawienia teatr. i in. widowiska (np. typu „światło i dźwięk”) często organizuje się w obiektach zabytkowych: staroż. amfiteatrach, hist. zamkach, we wnętrzach i na dziedzińcach pałaców, w ogrodach, ostatnio także w opuszczonych fabrykach lub innych budynkach przemysłowych.

Barbara Król-Kaczorowska