panslawizm
nazwa prądów ideologicznych o różnym zabarwieniu politycznym, mających na celu zjednoczenie Słowian.
[gr.-łac.],
panslawizm
Encyklopedia PWN
Termin panslawizm, użyty po raz pierwszy w Czechach (J. Herkel, 1826) na oznaczenie idei jedności kulturowo-językowej ludów słowiańskich, nabrał później wieloznacznej treści. Idee zjednoczenia Słowian, wolnych i równych, w federacji narodów, były żywe w różnych krajach słowiańskich wśród środowisk o demokratycznych i liberalnych poglądach; w Rosji głosiło je m.in. Stowarzyszenie Zjednoczonych Słowian (1823) oraz Stowieckiego Cyryla i Metodego (1846–47), reprezentował je również A. Hercen i M. Bakunin. Idee zjednoczenia Słowian południowych i zachodnich znalazły wyraz w różnych koncepcjach: w iliryzmie (L. Gaj), jugosławizmie (J.J. Strosmayer) i austroslawizmie (K. Havliček-Borowský). Demokratyczne odłamy polskiej Wielkiej Emigracji wysuwały program federacji narodów słowiańskich bez udziału w niej Rosji. Myśl tę rozwijał obóz emigracji postyczniowej („Niepodległość”); w latach 60. XIX w. za zjednoczeniem narodów słowiańskich, nie wyłączając Rosji, wypowiadał się J. Tokarzewicz („Gmina”). Panslawizm w Rosji wyrósł z doktryny słowianofilów (antyteza Rosji i Europy); główni jego działacze (m.in. M. Pogodin, N. Danilewski) domagali się, w myśl trójjedynej formuły „prawosławie, samodzierżawie, ludowość”, nadania ludowego charakteru caratowi, podporządkowania jego wewnętrznej polityki rosyjskiemu nacjonalizmowi, a zagranicznemu — panslawizmowi; Danilewski (Rossija i Jewropa) zalecał całkowitą izolację od Europy Zachodniej, jako konieczną przeciwwagę jej wpływów na Słowiańszczyznę, i utworzenie Wielkiego Związku Wszechsłowiańskiego z Carogrodem (Stambułem) pod władzą Rosji. W związku z zaognieniem stosunków rosyjsko-tureckich (m.in. wojna krymska) mgliste koncepcje nabrały charakteru politycznego (hasła „świętej wojny” przeciwko zachodnim sojusznikom Turcji); po wojnie krymskiej panslawizm stał się oficjalnym i zorganizowanym ruchem (własne pisma i towarzystwa panslawistyczne) popieranym przez rosyjski rząd; apogeum osiągnął panslawizm w czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1877–78, potem osłabł; odrodził się na krótko w postaci neoslawizmu, pod hasłem współdziałania narodów słowiańskich przeciw Niemcom.
