niderlandzki teatr

niderlandzki teatr,

teatr rozwijający się na terenie Niderlandów.

W średniowieczu organizowano publiczne przedstawienia związane z chrześc. świętami rel. (dramat liturgiczny, żywe obrazy). Nie związane z liturgią były występy minstreli na dworach, w klasztorach oraz w miastach; poświadczają je zachowane teksty poet. w języku niderlandzkim, prezentowane przez autorów dla zarobku. Organizacją przedstawień w XIV w. zajęły się bractwa rel., a ich szczególna odmiana, rederijkerzy wyspecjalizowali się w twórczości lit. i teatr.; na wzór zawodów łuczniczych i kuszniczych w bractwach kurkowych kształtowała się od poł. XV w. tradycja festiwali teatr. rederijkerów, upowszechniały się także lokalne tradycje cyklicznych przedstawień misteryjnych. Od schyłku XVI w. do Niderlandów przybywały wędrowne zespoły wł. i ang., nieco później także francuskie. Niektóre otwierały tu własne sceny. Pierwszy publiczny teatr w Amsterdamie, mieszczący się w zaadaptowanej auli szkolnej (1617–18, 1622–37), był obsługiwany jeszcze przez bractwa lit.; ich członkowie nie tylko wystawiali sztuki, ale je pisali. Związek z bractwami utrzymał się w pierwszym teatrze, działającym w budynku Amsterdamse Schouwburg, zaprojektowanym przez J. van Campena, otwartym 1638 przedstawieniem tragedii hist. J. van den Vondela Gysbreght van Aemstel. Ten największy niderlandzki dramaturg stworzył rodzimą nazwę teatru — schouwburg. Podobnie było we flamandzkiej (brabanckiej) Antwerpii, gdzie rederijkerzy ok. 1650 przerwali dotychczasową działalność teatr. (darmowe przedstawienia na wolnym powietrzu lub we własnych siedzibach) i od 1660 pracowali na zasadach komercyjnych w przerobionym na teatr budynku, wynajętym od bractwa jałmużników. Żywym nurtem toczyło się w katol. prowincjach Niderlandów życie teatr. kolegiów jezuickich, słabo dotąd opisane.

Założycielem i budowniczym pierwszego stałego teatru w Hadze, Haagsche Schouwburg (1660–1702), był J.B. van Fornenberg. Zmienny i niepewny los haskich przedsiębiorstw teatr. XVIII w. uwieńczyło 1804 powstanie w pełni profesjonalnego teatru król. Koninklijke Schouwburg. Typ barok., bardzo widowiskowej inscenizacji wypracował działający w Amsterdamie autor i reż. J. Vos. Z końcem XVII w. do teatrów niderlandzkich została wprowadzona opera. W repertuarze dram. przeważała klasyka fr., hiszp. dramat płaszcza i szpady, w rodzimej twórczości dominowała komedia obyczajowa. Ewolucję stylu aktorskiego od retorycznej deklamacji (klasycyzm barok.) ku psychol. naturalności (klasycyzm oświec.) wyznaczyli dwaj wielcy aktorzy: J. Punt i M. Corver; Punt zasłynął w bombastycznych rolach bohaterskich, Corver uczynił wiele dla profesjonalizacji teatru (wprowadził regularne próby, hist. kostiumy i podporządkował ruch sceniczny zasadom estetycznym). W tym zakresie jego dzieło kontynuował aktor J. Jelgerhuis, autor pierwszego podręcznika aktorstwa Theoretische lessen over de gesticulatie en mimiek (1827). Przełom romant. w teatrze zwiastowała swoista odmiana malarskich panoram, tzw. teatr opt. (Théâtre Optique), zał. przez scenografa F.J. Pfeiffera, 1811–20 bardzo popularny. Wykorzystując tylną ścianę sceny teatr. oraz kulisy, Pfeiffer tworzył iluzjonistyczne widoki ciągnących się po horyzont krajobrazów. W XIX w. działały gł. teatry objazdowe, ich popularny repertuar i gra aktorska były przeznaczone dla każdej publiczności. Zagęszczała się sieć teatrów i teatrzyków, nawet na prowincji; w wielkich miastach mnożyły się scenki rewiowe i kabarety. Dbałością o poziom artyst. wyróżniały się teatry stołeczne, zwłaszcza jeśli znalazły opiekę monarchii (Koninklijke Nederlandse Schouwburg w Belgii i Koninklijke Schouwburg w Hadze oraz Nederlandsch Toneel w Amsterdamie). Społecznym zaangażowaniem wyróżniał się rotterdamski zespół Kleine Comedie (1876), który celował w upowszechnianiu rodzimego późnoromant. repertuaru realistycznego. Początek XX w. przyniósł sukcesy naturalist. teatru autorskiego H. Heijermansa, który od 1898 pisał dla teatru Nederlandsche Tooneelvereeniging w Amsterdamie (zał. 1893), a 1912–22 prowadził go pod nazwą Tooneelvereeniging. Z niezrozumieniem spotkał się neoromant. nurt twórczości dramatopisarza. Do ożywienia tej stylistyki przyczynili się w pierwszych dziesięcioleciach XX w. dwaj aktorzy i reż.: W. Royaards i E. Verkade, którzy sięgnęli po zapomniane dramaty średniow. i renes., nadając im wyrafinowany kształt sceniczny, a później czerpali też z repertuaru modernistycznego. Odważnie eksperymentował międzywojenny teatr flamandzki (zwłaszcza Vlaams Volkstoneel), korzystając z rodzimego repertuaru; najciekawszym twórcą tego okresu był J.O. de Gruyter. W latach powojennych stabilnym i wysokim poziomem odznaczała się w Holandii działalność teatru Haagse Comedie w Hadze (1947–88), preferującego współcz. repertuar świat. (gł. anglosaski). Podobnie oddziaływał z Stadsschouwburg w Amsterdamie zespół Nederlandse Comedie (1951–72), sukcesy swe zawdzięczający w równym stopniu sztukom klas. (celowali w nich reżyserzy i aktorzy J. de Meester i T. Lutz), jak i współcz. (reż. i aktor H. Bentz van den Berg). Szczególną popularnością cieszyła się przez dziesięciolecia twórczość A. Czechowa. Współczesny rodzimy dramat był promowany przez teatr Toneelgroep Centrum w Amsterdamie (1970–87) pod dyrekcją P. Oosthoeka. Około 1970 pojawiły się liczne teatry alternatywne, np. Mickery (1965–91, założyciel Ritsaert ten Cate), De Appel (od 1972, założyciel E. Vos), Het Werkteater. Zrywały one z prymatem gotowego tekstu dram., tworząc go zespołowo, z odwołaniem się do ekspresyjnego ruchu scenicznego i nowoczesnej pantomimy.

Flamandzki teatr nar. w języku niderlandzkim (Koninklijke Nederlandse Schouwburg) utworzono w Antwerpii i Gandawie. Młodsze pokolenia aktorów i autorów były zmuszone do działania w małych awangardowych teatrzykach (np. Arca w Gandawie, najaktywniejsza 1955–65). Ironicznymi wiwisekcjami starych arcydzieł i przedrzeźnianiem tradycji teatr. przyciągał od 1981 uwagę J. Decorte. Grafik i performer J. Fabre osiągnął międzynar. sukces dzięki inscenizacjom tak dalece podporządkowanym myśli plast., że tworzącym żywe instalacje (pierwsza w Brukseli 1982). Swego rodzaju międzynar. teatrem jest od ponad pół wieku Holland Festival.

Rosnącą popularnością cieszył się przez cały XX w. kabaret holenderski, który w osobach W. Sonnevelda i W. Kana zyskał popularyzatorów nieprzemijających wartości. Nieco później kabaret rozwinął się również we Flandrii.

Kształceniem kadr teatr. zajmuje się kilka szkół; w Holandii najważniejsza jest Akad. Teatr. w Amsterdamie (zał. 1874), we Flandrii — Studio Hermana Teirlincka w Antwerpii. Pamiątki holenderskiego życia teatr. gromadzi Toneelmuseum w Amsterdamie (1960, zbiory tworzone od 1925); we Flandrii czyni to Archief en Museum van het Vlaamse Cultuurleven w Antwerpii. Względną stabilność zespołom teatr. zapewnia rozbudowany system subsydiów państwowych. Do największych bolączek t.n. należy wciąż słabość rodzimego dramatu.