monopole dworskie

monopole dworskie,

przywileje zapewniające feudalnym panom gruntowym wyłączność w niektórych dziedzinach gospodarki wiejskiej;

znane od średniowiecza w krajach zachodniej Europy, w Polsce pojawiły się w XV w., a rozwinęły zwłaszcza XVII–XVIII w.; najbardziej uciążliwa dla chłopów była propinacja; monopol młyński (tzw. przymus mlewa) oznaczał dla chłopów obowiązek przemiału zboża w pańskim młynie, za opłatą pobieraną na ogół w zbożu; niekiedy próbowano wprowadzać monopol handlu, mający zapewnić dworowi wyłączność pośrednictwa przy wszelkich transakcjach handlowych dokonywanych przez jego poddanych (obowiązek kupowania nabytych wcześniej przez dwór towarów, np. soli, garnków, kos, sierpów, oraz przymus sprzedaży do dworu chłopskich nadwyżek zboża, zwierząt hodowlanych, drobiu, lnu, owoców, płodów leśnych itp.); sporadycznie występował monopol cegielni i pieca wapiennego, nie był zaś znany monopol pieca chlebowego, rozwinięty w niektórych krajach na zachodzie Europy. Monopole dworskie, będące źródłem znacznych dochodów, wprowadzano głównie tam, gdzie gospodarka folwarczna nie przynosiła dostatecznych zysków (np. na Ukrainie); szczególnie dotkliwe dla ludności wiejskiej stały się w 2. połowie XVII i na początku XVIII w.; stopniowo zanikły w XIX w., ich relikty przetrwały do początku XX w.