krytyka artystyczna

krytyka artystyczna,

najczęstsze określenie krytyki dotyczącej sztuk plastycznych, konwencjonalnie wytyczany obszar w piśmiennictwie na temat sztuk plastycznych, obejmujący wypowiedzi mające charakter publicystyczny, informacyjny, naukowy, literacki — głównie dotyczące twórczości artystów plastyków, współczesnej krytykowi.

Sposób definiowania k.a. cechuje hist. zmienność będąca wynikiem ciągłych prób oddzielania i ujednolicania różnych działań komentatorskich — pod względem sposobu interpretacji, zasad wartościowania, dystansu hist. wobec opisywanego przedmiotu, instytucjonalnego usytuowania; próby te towarzyszyły dążeniu do zmiany statusu artysty plastyka i sztuk plastycznych. Twórczość plast. (malarstwo, rzeźba) stopniowo przestała uchodzić za działalność pokrewną rzemiosłu, a została uznana za działanie bliskie dziedzinom wymagającym zaangażowania intelektualnego, jak filozofia, literatura. Wyrazem tego dążenia było utworzenie akademii, jako instytucji grupujących artyst. ekspertów — intelektualistów. Próby zróżnicowania komentarza dotyczącego sztuk plast. wzmogły się zwłaszcza w XVIII w., szczególnie we Francji, wobec zmiany idei wystawy — pokazu dzieł, prezentowanego publiczności rozumianej teraz jako wspólnota oczekująca przede wszystkim wrażeń estetycznych, a nie zgromadzona ze względów rel. czy politycznych. Poszukiwano wówczas możliwości nadania tożsamości krytyce artyst. przez tworzenie specjalnego języka (wzory znajdowano w krytyce teatr. oraz emocjonalnym języku koneserów) i określanie zakresu kompetencji oraz społ. funkcji krytyka. W XVIII i XIX w. zasadniczą rolę w ustanawianiu hierarchii artyst. odgrywała instytucja Salonu — cyklicznej, oficjalnej wystawy, organizowanej pod patronatem Akademii Fr. i władz państwa. Salon stał się wówczas centrum całego systemu artyst., miejscem oznaczania wartości dzieł, kierowania ich do odbiorców oraz skupiania artyst. dyskusji. Znaczenie komentarza kryt. wzrastało wraz ze zmianami w scentralizowanych dotychczas środowiskach artystycznych. W 2. poł. XIX w. wykształcił się nowy mechanizm oznaczania wartości dzieł, a także handl. obrotu nimi; powstało wówczas wiele komercyjnych galerii działających gł. na zasadach aktywnego docierania do potencjalnych nabywców. Krytyka w tym systemie odgrywała niezwykle ważną rolę, stając się jednym z gł. czynników kształtujących hierarchię artystyczną.

W opracowaniach hist. za k.a. uważa się zwykle twórczość tych osób, które pod względem instytucjonalnym sytuowały się poza obrębem akademickiej refleksji na temat sztuk plast. czy ogólnych kwestii estetycznych. Szczególnie często podkreśla się dominującą funkcję krytyki fr. i spośród piszących o sztuce w XVIII w. wymienia się D. Diderota, uznawanego za prekursora k.a., autora wielu Salonów oraz, utrzymanych w formie esejów, przeplatanych dialogami i dygresjami, sprawozdań z salonowych wystaw (Salon). W XIX w. we Francji o sztuce pisało wielu autorów, m.in. poeci i pisarze: Ch. Baudelaire, Th. Gautier, Stendhal, É. Zola, J.K. Huysmans, J. Champfleury, A. Aurier, dziennikarze: É.T. Thoré, F. Fénéon, czy artyści, jak np. E. Fromantin. Na pocz. XX w. ważną rolę odegrali zaprzyjaźnieni z kubistami poeci i pisarze, jak G. Apollinaire, A. Salmon, czy twórca surrealizmu, A. Breton. Z krytyków powojennych należy wymienić M. Tapies — twórcę pojęcia informel, P. Restagny’a — animatora Nouveau Réalisme. Wśród krytyków anglosaskich wskazuje się zwykle na twórczość J. Ruskina — autora tekstów o malarstwie W. Turnera i sztuce wł., W. Patera, R. Fry’ego i C. Bella — uznawanych za twórców krytyki formalistycznej, oraz H. Reada. Spośród krytyków amer. wymienia się H. Rosenberga, twórcę określenia action painting, i C. Greenberga, piszących gł. o twórczości amer. malarzy abstrakcyjnych lat 40.–60. XX w. Współcześnie, zwłaszcza w obszarze anglosaskim, zaciera się granica między działalnością nauk., zajmującą się twórczością artystów XX w., a działalnością określaną jako k.a.; linia podziału biegnie raczej między publicystyką a tekstami odznaczającymi się wyższym poziomem intelektualnym, wiedzą hist. i teoretyczną.

Piotr Juszkiewicz

Bibliografia

Z dziejów polskiej krytyki i teorii sztuki, t. 1 Myśli o sztuce w okresie romantyzmu, oprac. E. Grabska, S. Morawski, t. 2. Spór o rację bytu polskiej sztuki narodowej (1857–1891), oprac. I. Jakimowicz; Warszawska krytyka artystyczna (1875–1890), oprac. A. Porębska, Warszawa 1961;

M. Porębski Pożegnanie z krytyką, Kraków 1966;

Moderniści o sztuce, oprac. E. Grabska, Warszawa 1971;

Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700–1870, oprac. E. Grabska, M. Poprzęcka, Warszawa 1974;

Teksty o malarzach. Antologia polskiej krytyki artystycznej 1890–1918, red. W. Jaworska, W. Juszczak, Wrocław 1976;

H. Morawska Francuscy pisarze i krytycy o malarstwie 1820–1876, t. 1 W poszukiwaniu nowoczesności, t. 2 Antologia. Romantyzm, t. 3 Antologia. Realizm, Warszawa 1977.

C.H. White Canvases and Carriers. Institutional Change in the French Painting World, New York 1965;

T. Crow Painters and Public Life in Eighteenth-Century, Paris–New Haven–London 1985;

P. Mainardi The End of the Salon. Art and the State in the Early Third Republic, Cambridge 1993

; R. Wrigley The Origins of French Art Criticism. From the Ancient Régime to the Restoration, Oxford 1995.