folklorystyka

folklorystyka,

dyscyplina wiedzy o kulturze, której przedmiotem poznania jest folklor.

W zbliżonym do dzisiejszego rozumieniu folklorystyka wyodrębniła się z historii kultury, nauki o literaturze i etnografii w latach 20. i 30. XX w. Wiedza o folklorze kształtowała się już od poł. XIX w. w kręgu badań hist. i filol., choć jej tradycje sięgają w Europie XVI (M. de Montaigne) oraz XVII i XVIII w. (G. Vico, J.J. Rousseau, J. Herder). Wiedzę o folklorze charakteryzuje dopełnianie się orientacji antropologicznej (tradycja zachodnioeur.), traktującej folklorystyka jako kompleksowe zjawisko kultury oraz filol. (tradycja słow.), uznającej folklor za sztukę słowa. W 1. poł. XIX w. wiedza o folklorze narastała w kręgu pytań o genezę ludzkiej kultury i miała silne zabarwienie hist. (teoria tzw. starożytności ludowych, z którą polemizował W.G. Thoms, wprowadzając opisowy termin folk-lore). Folklor jest traktowany jako pogłos mitów kosmogonicznych — tzw. szkoła mitologiczna: J. i W. Grimm (Niemcy), M. Muller (W. Brytania), A. Afanasjew (Rosja), Z.D. Chodakowski (Polska), bądź jako rudyment praindoeur. wspólnoty ludów — tzw. szkoła hist.: T. Benfey (Niemcy), A. Wiesiełowski (Rosja). Najbardziej wpływową okazała się, korzystająca z dyrektyw ewolucjonizmu, szkoła antropologiczna (2. poł. XIX w.): E.B. Tylor, A. Lang, G. Frazer (W. Brytania), W. Mannhardt, H. Usener (Niemcy), która traktowała folklor jako ogniwo i składnik „powszechnej historii ludzkości”, jako dawność w teraźniejszości (teoria tzw. przeżytków Tylora); budowała na folklorze historię ludzkiej kultury, wyjaśniała wczesne jej stadia — mitologię, antyk. W poł. XIX w. przedmiot wiedzy o folklorze pokrywał się zasadniczo z przedmiotem etnografii (Lud O. Kolberga). Zainteresowanie genezą folkloru i jego społ. charakterem wydało w 1. poł. XX w. tzw. teorię opadania wartości kulturalnych, wyrastającą z przekonania o artystokratycznym pochodzeniu folkloru: E. Hofmann-Krayer (Szwajcaria), H. Neumman (Niemcy), B. Croce (Włochy). Analizy żywych obiegów folkloru w kulturze oraz jego społ. treści doprowadziły w latach 20. i 30. XX w. do rozluźnienia więzów folklorystyki z etnografią na rzecz metod socjol. i socjologii folklorów (chłopskiego, robotniczego, marynarskiego itp.): W. Sombart, F. Tönies (Niemcy), A. Van Gennep, P. Saintyves (Francja), A. Marinus (Belgia), S. Czarnowski i J.S. Bystroń (Polska). Filologiczna orientacja w folklorystyce uznaje za swój przedmiot językowe teksty folkloru (folklor słowny, lit., literatura ustna); zajmuje się genezą wątków i motywów, systematyzuje teksty (katalogi bajek, indeksy motywów i wątków), posługuje się metodą hist.-porównawczą (komparatystyka) — tzw. szkoła fińska (J. i K. Krohnowie, A. Aarne, S. Thompson, W. Anderson). Jako literaturę ustną traktowali folklor: w Rosji — J. Sokołow i M. Azadowski; w Niemczech i Czechach — J. Bolte i J. Polivka; w Polsce — J. Karłowicz, a następnie J. Krzyżanowski; w Jugosławii — M. Bošković-Stulli. Przedmiot folklorystyki filologiczno-literaturoznawczej obejmuje również związki literatury i folkloru (J. Krzyżanowski), zjawiska pisarstwa lud. (K.L. Koniński, S. Pigoń) oraz zagadnienia literatury popularnej i brukowej (Cz. Hernas). Współczesna wiedza, traktująca folklor jako kompleksowy przekaz kultury, jest wieloaspektowa, odwołuje się do metod etnologii, lingwistyki, socjologii, antropologii kultury, religioznawstwa, nauki o literaturze, estetyki i psychologii. Dominuje ogólna orientacja antropologiczna, która wyodrębnia scalony humanistycznie, postrzegany globalnie, usytuowany w konkretnej rzeczywistości społ. uniwersalny przedmiot badania. Ujęcie globalne i systemowe, znane z prac Van Gennepa, P. Saintyvesa, B. Malinowskiego, a rozwijane przez A. Dundesa, K. Goldsteina, W.J. Onga (USA), W. Gusiewa, K. Czistowa (Rosja), V. Voita (Węgry), A. Poviny (Argentyna), S. Vincenza, Cz. Hernasa i D. Simonides (Polska), znosi istotne ograniczenia metod etnogr. i filol., sytuuje folklorystykę w ramach antropologicznie zorientowanej wiedzy o kulturze. Przedmiot współczesnej folklorystyki jest uchwytny w ramach komplementarnych, charakteryzujących się przekładalnością rezultatów metod badawczych, wśród których najbardziej wykrystalizowanymi są: metoda funkcjonalno-strukturalna, odwołująca się do dorobku Malinowskiego i F. Boasa — ujmuje zjawiska folkloru w ich kulturowej funkcji (R. Bascom, P. Bogatyriow i R. Jakobson); metoda strukturalno-semiotyczna: a) badanie narracyjnych struktur w kulturze (C. Lévi-Strauss, W. Propp, E. Mieletinski, także R. Barthes, A.J. Greimas), b) badanie etnolingwistycznych i semiotycznych aspektów folkloru (W. Iwanow, W. Toporow, N. i S. Tołstojowie, J. Bartmiński); metoda psychoanalit., odwołująca się do teorii S. Freuda, a przede wszystkim koncepcji archetypów C.G. Junga — interpretuje symbol. treści mitów i baśni oraz współcz. zjawisk folkloropodobnych (E. Fromm, B. Bettelheim). Wykrystalizował się nurt badań nad poetyką, genologią, topiką folkloru (C. von Sydow, A. Jolles, M. Lüthi, E. Curtius), a w szczególności formulicznością przekazu oralnego (A. Lord, N. Roşianu).

Tematyce folkloru o zasięgu międzynar. są poświęcone gł. wydawnictwa: seria «Folklore Fellows Communications» (wydawana od 1911 w Helsinkach), S. Thompsona Motif-Index of Folk-Literature (t. 1–6 1932–36), Standard Dictionary of Folklore, Mitology and Legend.

W Polsce podstawą badań folklorystycznych stały się zbiory materiałów, zwłaszcza Kolberga i S. Adalberga. Rozprawy i teksty były publikowane w czasopismach Komisji Antropol. AU: „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” (1877–95, zał. przez I. Kopernickiego) i jego kontynuacje: „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” (t. 1–14, 1896–1919), „Prace i Materiały Antropologiczno-Archeologiczne” (t. 1–4 1920–27). Działa Pol. Tow. Ludoznawcze (zał. 1895 we Lwowie pod nazwą Towarzystwo Ludoznawcze, od 1945 w Lublinie, następnie we Wrocławiu); jego organami są „Lud” oraz „Literatura Ludowa”.

Bibliografia

Cz. HERNAS W kalinowym lesie, t. 1–2, Warszawa 1965;

Dzieje folklorystyki polskiej, red. H. Kapełuś, J. Krzyżanowski, t. 1–2, Warszawa 1970–82;

G. COCBIARA Dzieje folklorystyki w Europie, Warszawa 1971;

W. GUSIEW Estetyka folkloru, Wrocław 1974;

J. KRZYŻANOWSKI Paralele, Warszawa 1977;

R. SULIMA Folklor i literatura, Warszawa 1985;

V. KRAWCZYK-WASILEWSKA Współczesna wiedza o folklorze, Warszawa 1986;

J. BARTMIŃSKI Folklor — język — poetyka, Wrocław 1990.