cyrkon

wyk. A. Dukata/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

cyrkon, Zr, zirconium,

pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 40;

Symbol: Zr

Nazwa łacińska: Zirconium

Liczba atomowa: 40

Pierwiastek promieniotwórczy: nie

Grupa układu okresowego pierwiastków: 4 — tytanowce

Odkrycie: 1789

Odkrywca: Klaproth Martin Heinrich

względna masa atomowa 91,224(2); cyrkon należy do grupy tytanowców; srebrzysty, twardy metal, kruchy na zimno, kowalny na gorąco; temperatura topnienia 1852°C, temperatura wrzenia 4377°C, gęstość 6,49 g/cm³; w temperaturze pokojowej odporny chemicznie, ulega działaniu tylko kwasu fluorowodorowego i wody król.; ogrzewany reaguje z fluorowcami, siarką, azotem, węglem i krzemem; ma zdolność absorbowania tlenu; występuje na stopniach utlenienia II, III i IV (najtrwalszy); otrzymywany przez redukcję związków cyrkonu. Tlenek cyrkonu(IV) ZrO₂ ma charakter amfoteryczny, jest odporny chemicznie; węglik cyrkonu ZrC i azotek cyrkonu ZrN, zaliczane do związków (faz) międzymetalicznych, odznaczają się dobrą przewodnością elektryczna, dużą twardością, wysoką temperaturą topnienia; powierzchnie pokryte cienką warstwą tych związków wykazują znacznie zwiększoną odporność mech. i termiczną. W przyrodzie cyrkon występuje w niewielkich ilościach; gł. rudą jest cyrkon. Stosowany m.in. na osłony elementów paliwowych reaktorów jądr. (ma mały przekrój czynny pochłaniania neutronów), jako dodatek stopowy, np. stali (zwiększa jej twardość, ciągliwość i odporność na korozję — wyrób płyt pancernych); stopy z glinem i magnezem są materiałami konstrukcyjnymi; stopy z niobem lub cynkiem wykorzystuje się jako magnesy nadprzewodnikowe; związki cyrkonu stosuje się w przemyśle ceramicznym (tlenek), mikroelektronice (borek) oraz katalizie (fosforek). Cyrkon (w jego tlenku) zidentyfikował 1789 M.H. Klaproth, a pierwiastek metaliczny otrzymał 1824 J.J. Berzelius.