bezwyznaniowość

bezwyznaniowość,

brak przynależności do zorganizowanej grupy lub wspólnoty religijnej (Kościół, denominacja, sekta).

Bezwyznaniowość może odnosić się do: 1) zerwania z religijnością i wykluczenia wiary w Boga (ateizm); 2) kształtowania się religijności odinstytucjonalizowanej, prywatnej czy też własnych form życia rel.; 3) obojętności wobec konkretnego wyznania rel., szczególnie tego, w którym jednostka została wychowana, lub wobec religii w ogóle (indyferentyzm).

Utrata zaufania do tradycyjnych Kościołów i in. zorganizowanych wspólnot i związków wyznaniowych jest częścią ogólnego kryzysu instytucji i urzędowych autorytetów. Przynależność do określonego wyznania w warunkach społeczeństw pluralistycznych staje się coraz częściej sprawą indywidualnego wyboru, a nie tylko faktem wynikającym z urodzenia i np. chrztu. Wyniki badań socjol. przekonują, że niezależnie od przynależności wyznaniowej osoby o podobnym stopniu kościelności prezentują zbliżone postawy rel. i moralne (tzw. procesy dekonfesjonalizacji). Współczesny człowiek, który pragnie być homo optionis, staje się suwerenem także w sprawach rel. i kościelnych. Nie tyle więc tradycja i przyzwyczajenie, czy szerzej socjalizacja, ale raczej decyzja i wybór określają przyjęcie przez jednostkę określonych przekonań religijnych. Jeżeli dawniej dominujący typ „chrześcijanina konfesyjnego” oznaczał przyjęcie całego depozytu dogmatycznego, rytualno-kultowego i jurydycznego swojego wyznania, to obecnie przeważa zdecydowanie typ „chrześcijanina wybierającego”, przyswajającego sobie wybrane elementy własnego wyznania, niekiedy łącznie z treściami zupełnie innego pochodzenia (np. wiara w reinkarnację). Wyłaniający się „rynek religijny” dostarcza wiele ofert do wyboru, w warunkach zakwestionowania „jedynej prawdy”. Poszerza się krąg osób sytuujących się poza wszelkimi wyznaniami. Bezwyznaniowość może być dziedziczona w rodzinie lub nabyta przez jednostkę w ramach wolnego wyboru (np. poprzez formalne wystąpienie z Kościoła). W latach 70. i 80. XX w. wzrastała tendencja do formalnych wystąpień z Kościołów we wszystkich wielkich wyznaniach chrześc., częściej wśród protestantów niż katolików. W Niemczech najczęściej opuszczały Kościół osoby w wieku ok. 30 lat, a więc wtedy, kiedy podatek kośc. stawał się dla nich pewną uciążliwością. Formalne wystąpienie z Kościoła nie jest na ogół decyzją dram., gdyż z reguły poprzedza ją osłabienie, a nawet brak więzi ze wspólnotą wyznaniową. Rezygnacja z członkostwa w Kościele jest często znakiem kryzysu tożsamości rel. i osłabionej świadomości wyznaniowej. Tendencja do wzrastającej kośc. dezintegracji utrzymywała się w latach 90. XX w. Wśród bezwyznaniowych ok. 70% dziedziczy swoją bezwyznaniowość po rodzicach. Większość Europejczyków — jak wynika z sondażu zrealizowanego w 25 krajach eur. 1990–91 — deklarowała członkostwo w jednym z wielkich Kościołów chrześc.: 46% wskazywało na katolicyzm, 22% — protestantyzm, 1% — prawosławie (w badanych krajach) i 2% — inne wspólnoty religijne. Bezwyznaniowość deklarowało 29% ankietowanych. W niektórych zsekularyzowanych społeczeństwach Europy Zachodniej wskaźnik tzw. bezwyznaniowych przewyższał wskaźnik należących do jakiegoś Kościoła. W 1990 w Holandii 55% badanych uznało się za osoby bezwyznaniowe (najwięcej wśród mężczyzn, ludzi młodych, lepiej wykształconych, mieszkających w wielkich miastach). W niektórych krajach Europy Zachodniej przynależność do jakiegoś Kościoła przestała być normą społeczną. Również w dawnych krajach komunist. (z wyjątkiem Polski, Słowenii i Słowacji) wskaźniki deklarujących członkostwo w Kościołach chrześc. są stosunkowo niskie, co może świadczyć o zaawansowanych procesach rozpadu kultury wyznaniowej w warunkach wymuszonej i sterowanej laicyzacji. Z drugiej jednak strony, kontynent eur. pozostaje ciągle pod wpływem dziedzictwa chrześc. — istotnymi czynnikami przeciwstawiającymi się bezwyznaniowości są tradycja i kultura narodowa.

Janusz Mariański

Bibliografia

J. Mariański Religia i Kościół między tradycją i ponowoczesnością. Studium socjologiczne, Kraków 1997;

D. Hervieu-Léger Religia jako pamięć, Kraków 1999;

Religia w świecie współczesnym. Zarys problematyki religiologicznej, red. H. Zimoń, Lublin 2000.

A.M. Greeley The Denominational Society. A Sociological Approach to Religion in America, Glenview 1972;

D. Martin A General Theory of Secularization, New York 1978;

B. Wilson Religion in Sociological Perspective, Oxford 1982;

R. Whutnow Rediscovering the Sacred. Perspectives on Religion in Contemporary Society, Ann Arbor 1992;

P.M. Zulehner, H. Denz Wie Europa lebt und glaubt. Wertestudie. Tabellenband, Wien 1993;

Religiöser und kirchlicher Wandel in Ostdeutschland 1989–1999, Hrsg. D. Pollack, G. Pickel, Opladen 1999;

Katholisch, evangelisch oder nichts? Konfessionslose in Deutschland, Hrsg. J. Horstmann, Schwerte 2000.