Związek Nauczycielstwa Polskiego

Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP),

organizacja zawodowa pracowników oświaty i wychowania, szkolnictwa wyższego i nauki oraz instytucji z nimi współpracujących.

ZNP powstał 1930 z połączenia Związku Pol. Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (ZPNSP) i Związku Zawodowego Nauczycieli Pol. Szkół Średnich (ZZNPSŚ); uważa się za spadkobiercę i nawiązuje do tradycji tych organizacji oraz poprzedzających je stowarzyszeń: Związku Nauczycieli Lud., utw. 1905 na tajnym zjeździe w Pilaszkowie k. Łowicza, i — powstałych w tym samym roku — Pol. Związku Nauczycielskiego (w zaborze ros.) i Krajowego Związku Nauczycielstwa Lud. w Galicji (KZNL). Powołane 1916 na zjeździe w Radomiu Zrzeszenie Nauczycielstwa Pol. Szkół Początkowych po połączeniu 1919 z KZNL utworzyło ZPNSP; w tym samym roku powstała druga z organizacji założycielskich ZNP: Związek Zaw. Nauczycielstwa Pol. Szkół Średnich. Po połączeniu ZPNSP z ZZNPSŚ w ZNP, związek ten stał się najliczniejszą w Polsce organizacją zaw. nauczycieli (1939 zrzeszał ok. 54 tys. czł.), konkurując z powstałym 1921 Stow. Chrześcijańsko-Nar. Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Poza nurtem reprezentowanym przez ZNP znalazły się też: Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, Stow. Dyrektorów Pol. Szkół Średnich Państw., Stow. Nauczycieli Szkół Zawodowych. Różne nurty ścierały się także w samym ZNP — od końca lat 20. przeważały wpływy obozu rządowego, ale rosła też opozycja; 1937 zwyciężył nurt lewicowy związany z Tow. Oświaty Demokratycznej „Nowe Tory”. W odpowiedzi na radykalizację postulatów związku władze państw. zawiesiły Zarząd Gł. ZNP i ustanowiły komisarycznego kuratora związku; nasiliła się też kampania przeciwko ZNP prowadzona od 1936 przez prasę i organizacje prawicowe. ZNP i organizacje, z których się wywodzi, wniosły znaczny wkład w tworzenie nowej państwowości po 1918, zwłaszcza w budowę jednolitego, demokr. systemu oświaty, krzewienie nowoczesnej myśli pedag. i ustalenie statusu prawnego nauczycieli. Dziełem ZNP i poprzedzających go związków jest dorobek wydawniczy obejmujący, dzięki utworzeniu (1921) własnego Inst. Wydawniczego „Nasza Księgarnia”, czasopisma: „Nowe Tory” (od 1906), „Ruch Pedagogiczny” (od 1912), „Głos Nauczycielski” (od 1917) oraz 36 innych tytułów, w tym dziecięcych, jak: „Płomyk” i „Płomyczek”. ZNP prowadził też Inst. Pedag. i liczne kursy nauczycielskie. W latach okupacji ZNP działał w konspiracji jako Tajna Organizacja Nauczycielska. W 1945 wznowił jawną działalność. Od 1948 był jedyną organizacją zaw. działającą w oświacie i nauce; wniósł znaczny wkład w odbudowę systemu oświaty w latach powojennych; uczestniczył w tworzeniu regulacji prawnych dotyczących nauczycieli i systemu edukacji nar.; ma zasługi w repatriacji deportowanych do ZSRR nauczycieli i dzieci pol.; odtworzył działalność pedag., wydawniczą, w zakresie kształcenia i doskonalenia nauczycieli. Zawieszony w okresie stanu wojennego, wznowił działalność 1983, od 1984 czł. OPZZ; prezentuje opcję lewicową. Działalność Związku w skali kraju koordynuje Zarząd Gł., wybierany co 4 lata przez Krajowy Zjazd Delegatów ZNP; na prawach autonomii działa Krajowa Rada Nauki ZNP, z własnymi ogniwami organiz. w uczelniach i placówkach naukowych.