Trydent-Górna Adyga/Tyrol Południowy

Trydent-Górna Adyga/Tyrol Południowy, Trentino-Alto Adige/Südtirol, Tyrol Włoski,

region autonomiczny w północno-wschodnich Włoszech, graniczy z Austrią i Szwajcarią;

983 tys. mieszk. (2009), w tym ok. 320 tys. mówiących językiem niem. (gł. w prow. Górna Adyga/Tyrol Pd.) oraz ok. 30 tys. Ladynów posługujących się językiem retoromańskim (w dolinach Gardena i Badia); powierzchnia 13,6 tys. km², gł. m.: Trydent (stol.) i Bolzano. Cały region leży w strefie Alp Wschodnich (m.in. Alpy Oetztalskie, Alpy Retyckie — masyw Ortles 3899 m, Dolomity); gł. rz. Adyga. Region przem.-roln.; podstawą gospodarki jest energetyka, liczne elektrownie wodne; rozwinięte hutnictwo aluminium, ponadto przemysł samochodowy, lotn., drzewny, materiałów budowlanych, spoż.; w dolinach rzek uprawia się m.in. pszenicę, winorośl, drzewa owocowe, ziemniaki; w górach hodowla bydła; eksploatacja lasów; przez przełęcz Brenner przebiega ważny transalpejski szlak komunik. do Austrii; rozwinięta turystyka, liczne uzdrowiska (m.in. Merano) i ośr. sportów zimowych; Park Nar. Stelvio.

Historia.

W końcu I w. p.n.e. opanowany przez Rzymian; w V w. zajęty przez Ostrogotów, w VI w. — Longobardów, od VIII w. hrabstwo podległe Karolingom, następnie cesarzom niem.; od 952 w składzie Bawarii, w XIII w. zjednoczony z częścią północną przez hrabiów Tyrolu, od 1363 dziedziczne ziemie Habsburgów; po zwycięskiej wł. kampanii Napoleona Bonapartego na mocy traktatu w Campo Formio 1797 odstąpiony Austrii; 1805 przyłączony do Bawarii, następnie 1809–14 w Królestwie Włoch; 1815 zwrócony Austrii, do 1919 pozostawał w monarchii austro-węg. (Tyrol Południowy); roszczenia doń Włochy zastrzegły sobie w londyńskim układzie 1915 i uzyskały go 1919 na mocy traktatu pokojowego z Saint-Germain-en-Laye; w okresie międzywojennym podzielony na 2 prowincje: południową (z m. Trydent), zamieszkaną przez większość wł., oraz północną (Górna Adyga z m. Bolzano) — gł. z ludnością niemieckojęzyczną; 1948 utworzono region Trydent-Górna Adyga z zagwarantowaną na mocy układu paryskiego (IX 1946) autonomią dla ludności niemieckojęzycznej; spory wł.-austr. związane z przestrzeganiem tego układu zakończyły się 1969 jego ponownym potwierdzeniem; na pocz. lat 70. zwiększono uprawnienia i budżety samorządowe prowincji.