Radziwiłłowie

Radziwiłłowie,

ród herbu Trąby;

jeden z nawiększych litew.-pol. rodów arystokratycznych. Pierwszym ważnym przedstawicielem R. był Krystyn Ościk, data ur. nieznana, zm. 1442 lub 1443, kasztelan wileński, jeden z najważniejszych dostojników z otoczenia wielkiego ks. Witolda, jego syn Radziwiłł Ościkowicz, data ur. nieznana, zm. 1477, marszałek wielki litew., brał udział w nieudanym zamachu stanu (1452) jako kandydat na tron wielkoksiążęcy. Jego syn, Mikołaj, data ur. nieznana, zm. 1510, wojewoda wileński i kanclerz wielki litewski. Z jego synów: Mikołaj, ur. ok. 1470, zm. 1521 lub pocz. 1522, wojewoda wileński i kanclerz wielki litew., Wojciech ur. ok. 1476, zm. 1519, biskup wileński, Jerzy, ur. ok. 1480, zm. 1541, kasztelan wileński i hetman wielki litew., ich siostra Anna, ur. 1476, zm. 1522, żona ks. Mazowsza, Konrada III, 1503–18 regentka księstwa. W następnym pokoleniu dwaj bracia stryjeczni, wyznawcy kalwinizmu, Mikołaj zw. Czarnym, ur. 1515, zm. 1585, wojewoda wileński i kanclerz wielki litew., oraz Mikołaj zw. Rudym, ur. 1512, zm. 1584, hetman litew., potem wojewoda wileński i kanclerz wielki litew., uzyskali dla R. pozycję najpotężniejszej rodziny na Litwie, także dzięki małżeństwu siostry Rudego, Barbary, ur. 1520, zm. 1551, z królem Zygmuntem II Augustem. W 1547 uzyskali od cesarza tytuł książęcy.

Potomkowie dwóch Mikołajów utworzyli gałęzie: nieświeską i birżańską. Linię nieświeską reprezentowali bracia: Jerzy, ur. 1556, zm. 1600, biskup krak., później wileński, kardynał, bliski współpracownik Zygmunta III, oraz Mikołaj Krzysztof zw. Sierotką, ur. 1549, zm. 1616, wojewoda wileński i marszałek wielki litew., Albrycht, ur. 1558, zm. 1592, marszałek nadworny litew., żonaty z Anną Kettler, córką ks. Kurlandii, i Stanisław, ur. 1559, zm. 1599, marszałek wielki litew., którzy 1586 uworzyli ordynacje: nieświeską, klecką i ołycką. Synem Stanisława był Albrycht Stanisław, ur. 1593, zm. 1656, kanclerz wielki litew., współpracownik Zygmunta III i Władysława IV, autor monumentalnego diariusza.

Z linii nieświeskiej pochodzili: Michał Kazimierz, ur. 1635, zm. 1680, podkanclerzy i hetman polny litew.; jego syn Karol Stanisław, ur. 1669, zm. 1719, kanclerz wielki litew., jego syn Michał Kazimierz zw. Rybeńko, ur. 1702, zm. 1762, wojewoda wileński i hetman wielki litew.; jego syn Karol Stanisław zw. Panie Kochanku, ur. 1734, zm. 1790, wojewoda wileński, marszałek generalny konfederacji barskiej, otoczony legendą awanturnik, oraz jego bratanek Dominik, ur. 1786, zm. 1813, oficer wojsk Księstwa Warsz., poległy pod Hanau.

Linia klecka podzieliła się na na linie klecką (w XIX w. nieświeską) i szydłowiecką. Ważniejsze osoby z pierwszej to: Michał Hieronim, ur. 1744, zm. 1831, wojewoda wileński, zwolennik Stanisława Augusta, później Targowicy i Rosji, jego żona Helena z Przezdzieckich, ur. 1753, zm. 1821, twórczyni parku w Arkadii, ich syn Antoni Henryk, ur. 1775, zm. 1833, polityk, 1815–31 namiestnik W. Księstwa Poznańskiego, kompozytor, muzyk amator, żonaty z Luizą Hohenzollern. Ich córka Eliza, ur. 1803, zm. 1834, bohaterka nieszczęśliwej miłości z późniejszym cesarzem Wilhelmem I. Żona wnuka Antoniego, Katarzyna z Rzewuskich, ur. 1858, zm. 1941, pamiętnikarka, powieściopisarka i publicystka, wnuk Antoniego, Ferdynand Fryderyk, ur. 1834, zm. 1926, przez wiele lat przywódca Koła Pol. w parlamencie Rzeszy. Jego syn Janusz, ur. 1880, zm. 1967, właściciel Nieborowa, w okresie międzywojennym przywódca konserwatystów. Młodszy brat Antoniego, Michał Gedeon, ur. 1778, zm. 1850, generał, podczas powstania listopadowego 1830–31 krótko Wódz Naczelny.

Z linii szydłowieckiej pochodzili: Maciej, ur. 1749, zm. 1800, kasztelan wileński, dramatopisarz i kompozytor, Konstanty, ur. 1873, zm. 1944, w okresie międzywojennym polityk konserwatywny na Litwie kowieńskiej, Franciszek, ur. 1876, zm. 1944, czł. Tymczasowej Rady Stanu (1917) i Rady Regencyjnej (1918), Krzysztof, ur. 1898, zm. 1986, który po wojnie podjął współpracę z władzami PRL jako kierownik protokołu dyplomatycznego („Czerwony Książę”).

Wielką rolę hist. odegrali przedstawiciele birżańskiej, kalwińskiej linii R.: Krzysztof zw. Piorunem, ur. 1547, zm. 1603, podkanclerzy litew., wojewoda wileński i hetman wielki litew., protektor różnowierców, jego synowie: Janusz, ur. 1579, zm. 1620, kasztelan wileński, jeden z przywódców rokoszu sandomierskiego, żonaty z Elżbietą Zofia Hohenzollern, i Krzysztof, ur. 1585, zm. 1640, wojewoda wileński i hetman polny litewski. Syn Janusza, Bogusław, ur. 1620, zm. 1669, koniuszy litew., podczas potopu zwolennik Karola X Gustawa, potem służył elektorowi brandenburskiemu jako namiestnik Prus Książęcych, syn Krzysztofa, Janusz, ur. 1612, zm. 1655, wojewoda wileński, hetman wielki litew., zawarł ugodę z Karolem X Gustawem, poddając Litwę Szwedom.

Krzysztof Chłapowski