Płock

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Płock,

miasto w województwie mazowieckim, powiat grodzki, na pograniczu Pojezierza Dobrzyńskiego i Kotliny Płockiej, nad Wisłą i jej prawym dopływem Brzeźnicą; siedziba pow. płockiego.

Ludność miasta: ogółem — 119,7 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 360,3 os/km² (2019)

Powierzchnia: 88 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 19°42′E, szerokość geograficzna: 52°33′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1237

Oficjalne strony WWW: www.ump.pl

. — 112,5 tys. mieszk. (2022); 1950–90 liczba ludności wzrosła 4-krotnie. P. jest ośr. przem., usługowym i kult.-oświat.; największy w Polsce zakład petrochemiczny (roczna zdolność przetwórcza — 13 mln t ropy naftowej; wielki terminal paliwowy), który wchodzi w skład Pol. Koncernu Naftowego SA (PKN Orlen SA) z siedzibą w P.; duże znaczenie ma także przemysł spoż., chłodniczy, elektromaszynowy, odzieżowy, ponadto przemysł chem., dziewiarsko-pończoszniczy, skórz.-obuwniczy, materiałów budowlanych, drzewny, papierniczy, poligraficzny; liczne przedsiębiorstwa zagr. i z udziałem kapitału zagr., największe: Levi Strauss Poland, New Holland–Bizon, Lear Corporation Poland, Hero-Polska, Hoppenstedt Bonnier Information; węzeł rurociągów naftowych — Przedsiębiorstwo Eksploatacji Rurociągów Przyjaźń; port rzeczny; węzeł drogowy; lotnisko Aeroklubu Ziemi Mazow.; od XI w. stol. diecezji płoc. Kościoła rzymskokatol.; Szkoła Nauk Techn. i Społ. Politechniki Warsz., Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica, Wyższe Seminarium Duchowne, Wyższa Szkoła Zawodowa, punkty konsultacyjne Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Teologicznego Uniw. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; liczne szkoły średnie (w tym najstarsza w Polsce, zał. 1180, ob. Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Małachowskiego); Tow. Nauk. Płoc., Biblioteka im. Zielińskich (cenne starodruki); teatry, galerie; orkiestra kamer.; Muzeum Mazowieckie (z bogatą ekspozycją sztuki secesyjnej), Muzeum Diecezjalne; ośr. turystyki krajoznawczej (turyst. baza noclegowa); stanica wodna i klub wodniaków PTTK, ośr. przygotowań olimpijskich, korty tenisowe, kryte pływalnie. Przeważająca część P. leży na wysokim pr. brzegu rzeki; tu znajduje się Stare Miasto ze Wzgórzem Tumskim (liczne zabytki) i centrum handl.-usługowe, otacza je od północy i wschodu współcz. zabudowa mieszkaniowa (osiedla Dobrzyńska, Łukasiewicza, Dworcowa, Wyszogrodzka) oraz dzielnica przem. Kostrogaj i rozległe tereny petrochemii, oddzielone od osiedli mieszkaniowych pasem ogródków działkowych; wzdłuż tarasu wysokiej (do 50 m) skarpy wiślanej tereny spacerowe, amfiteatr, ogród zool.; na l. niskim brzegu rzeki dzielnica Radziwie ze stocznią rzeczną.

Historia.

Jedna z najstarszych osad na Mazowszu; w VIII–IX w. ośr. kultu pogańskiego; w końcu X w. książęcy gród obronny; w pocz. XI w. zał. opactwo benedyktyńskie; 1037–47 stol. państwa Miecława; gród kasztelański; od ok. 1075 siedziba biskupów mazow. (następnie płoc.); 1079–1138, za panowania Władysława I Hermana i Bolesława III Krzywoustego, faktyczna stol. Polski; od 1138 stol. księstwa dzielnicowego i siedziba książąt mazow. (później płoc.); ważny ośrodek artyst., szkoła miniatorska (m.in. tzw. Złoty kodeks pułtuski, zw. też Ewangeliarzem płockim), złotnictwo, rzeźbiarstwo; ok. 1180 założono szkołę kolegiacką (najstarsza z istniejących do dziś pol. szkół). Od XII w. rozwój Płocka jako ważnego ośr. polit. i gosp.; już na pocz. XIII w. silna gmina żydowska, prawa miejskie 1237, ponownie 1255; w XIII w. rozwój miasta hamowany przez najazdy pruskie, krzyżackie i litew.; 1351–70 pod władzą Kazimierza III Wielkiego (budowa nowego zamku, liczne przywileje); po pokoju tor. 1466 ważny port w zbożowym handlu wiślanym (m.in. z Gdańskiem); 1495 wraz z księstwem płoc. włączony do Korony, do 1793 stol. woj. płoc. W XVI w. rozkwit, ośr. życia kult. i artyst.; rozwój szkolnictwa; działali tu biskupi: E. Ciołek, A. Krzycki, S. Łubieński; od 2. poł. XVI w. upadek znaczenia (konkurencja Warszawy), pogłębiony w XVII i XVIII w.; od 1793 w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warsz. (centrum adm.-urzędnicze), od 1815 w Królestwie Pol.; od 1816 miasto wojew., 1837–1915 gubernialne. W XIX w. znaczny ośr. nauk. i kult., także żydowski; 1809 powstała pierwsza drukarnia, rozwijało się czasopiśmiennictwo lit.-kult., 1811 uruchomiono teatr (występy zespołów m.in. W. Bogusławskiego, A. Trapszy); 1820 założono Tow. Nauk. Płockie. 23 IX 1831 w Płocku ostatnia sesja sejmu pol.; 1863 ośr. walk powstańczych. Ożywienie gosp. w 2. poł. XIX w. (rozwój przemysłu, rzemiosła, spółdzielczości); 1905 manifestacje i strajki robotników i młodzieży szkolnej, działalność SDKPiL, PPS, Bundu i Poalej Syjon; od 1919 miasto powiatowe; podczas wojny pol.-bolszewickiej 18–19 VIII 1920 zacięte walki w obronie miasta; w okresie międzywojennym stagnacja gosp.; od 1925 połączenie kol. z Kutnem; ożywioną działalność kontynuowało m.in. Tow. Nauk. Płockie (1929–34 wydawało roczniki). W czasie okupacji niem. 1939–45 włączony do Rzeszy; ośr. konspiracji, rejon walk partyzanckich, liczne egzekucje, zginęło ok. 11 tys. mieszk., w tym 7 tys. Żydów (gł. w ośr. zagłady w Treblince), 1940 getto. Po II wojnie świat. przyłączono do Płocka okoliczne wsie, m.in. Boryszewo, Kostrogaj (1953), Maszewo, Trzepowo (1961), Borowiczki-Parcele, Borowiczki-Cukrownia, Imielnica (1981); 1975–98 siedziba województwa. Miejsce urodzenia m.in. L. Krzywickiego (1859) i W. Broniewskiego (1897).

Zabytki.

Pozostałości rom. budowli mieszkalnej, rotundy i drugiego kościoła (XI–XII w.) w dawnym grodzie, później w obrębie zamku i opactwa Benedyktynów, z których zachowane got. mury i 2 wieże (po poł. XIV w., tzw. Zegarowa, przebudowane po 1492 na dzwonnicę katedry) oraz późnogot. kościół i skrzydła zamku (XVI w., przebudowa XVII–XIX w.) — ob. muzeum); renes. katedra — pierwszy renes. kościół w Polsce (1532–39 — J. Cini i B. Zanobi de Gianotis, przebudowa 1556–63 — Jan Baptysta z Wenecji i 1900–03 — S. Szyller) z renes. i manierystycznymi nagrobkami; got. kościół Św. Michała i kolegium Jezuitów zał. 1607 (przebudowa ok. 1760–70 i ok. 1786 na szkoły — S. Zawadzki, 1843 — A. Corazzi); kościół farny (1356, przebudowa 1540 — Jan Baptysta z Wenecji, 1723 i 1773–76); kościół i klasztor Dominikanów (ok. 1570, przebudowa 2. poł. XVIII w. i 1805–30); zabytki klasycyst.: loża masońska (XVIII/XIX w., odbud. po 1945), ratusz (1826–27, J. Kubicki), dawny gmach komory celnej, tzw. Kamera Pruska (1803 — D. Gilly, XIX w.), stare więzienie (ok. 1803 — Gilly), 3 pary rogatek (ok. 1825, Kubicki); nowe więzienie neogot. (1846, H. Marconi); liczne klasycyst. kamienice.

Bibliografia

Dzieje Płocka, red. A. Gieysztor, Warszawa 1973;

K. ASKANAS Sztuka Płocka, wyd. 2 Płock 1985;

J. PRZEDPEŁSKI Żydzi płoccy. Dzieje i martyrologia 1939–45, Płock 1993.

Płock, widok na Stare Miasto