Łódź
 
Encyklopedia PWN
Łódź,
miasto wojewódzkie (województwo łódzkie), na pograniczu Wysoczyzny Łaskiej i Wzniesień Łódzkich, na wododziale Wisły i Odry; powiat grodzki, siedziba powiatu łódzkiego wschodniego.
Ludność miasta: ogółem — 682,7 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 2 330,0 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 293 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 19°28′E, szerokość geograficzna: 51°45′N
Prawa miejskie: nadanie praw — 1423
Oficjalne strony WWW: www.uml.lodz.pl
drugie pod względem ludności miasto w Polsce i największy (oprócz Warszawy) miejski ośrodek przemysłowy kraju (jeden z ważniejszych ośrodków przemysłu włókienniczego na świecie). Łódź dzieli się na 5 dzielnic administracyjnych: Bałuty, Górna, Polesie, Śródmieście i Widzew.
W latach 90. XX w. restrukturyzacja przemysłu w całym Łódzkim Okręgu Przemysłowym oraz kryzys gospodarczy w Rosji spowodowały znaczny spadek produkcji w łódzkich zakładach (głównie w przemyśle włókienniczym), likwidację niektórych fabryk i gwałtowny wzrost bezrobocia (17,8%, 2001). Jednocześnie nastąpił szybki rozwój sektorów nieprodukcyjnych (handel, instytucje finansowe, usługi dla ludności) oraz znaczny napływ inwestycji zagranicznych (921,6 mln dol. USA do końca 2000); do największych inwestorów należą: LG Group (finanse), Südwolle AG (przędza), Amcor Flexibles (opakowania), Bosch–Siemens Hausgerate GMBH (pralki), Coca-Cola Company (napoje), Gilette (żyletki, nożyczki), Merloni Elettrodomestici (kuchenki), ABB, Shell (rozlewnia gazu i stacje paliw), Accor Group (hotele), Coats Viyella (nici) oraz Metro AG, Carrefour, Géant (centrala handlowa). Powstało wiele instytucji wspierających rozwój przedsiębiorstw i promocję miasta, w tym Łódzka Izba Przemysłowo-Handlowa, Łódzka Agencja Rozwoju Regionalnego SA, Fundacja Rozwoju Przedsiębiorczości, Inkubator.
Mimo polityki dywersyfikacji gałęzi przemysłu miasto jest nadal jednym z najważniejszych ośrodków przemysłu włókienniczego i odzieżowego w Europie; w tych gałęziach przemysłu pracuje ok. 40% zatrudnionych w mieście (2001); są zakłady przemysłu bawełnianego, wełnianego (przędzalnie czesankowe), jedwabniczego, dziewiarsko-pończoszniczego, tkanin dekoracyjnych, filcowego; działają Krajowa Izba Mody, Polska Izba Przemysłu Tekstylnego. Rozwinięty jest również przemysł: obuwniczy, spożywczy, elektromaszynowy (transformatory dla energetyki, aparatura elektryczna i elektromedyczna, pralki automatyczne, maszyny i części dla przemysłu włókienniczego, szlifierki, kotły i radiatory, urządzenia gastronomiczne, prasowalnicze, kinotechniczne, mechanizmy precyzyjne, ostrza) oraz chemiczny (gumowy, farmaceutyczny, kosmetyczny), materiałów budowlanych (kleje i zaprawy), poligraficzny, drzewny (meble); 4 elektrociepłownie. Siedziby wielu przedsiębiorstw inżynieryjno-budowlanych i transportowych, centrale banków (Przemysłowy SA, Spółdzielczy Rzemiosła SA, LG Petro Bank SA, mBank) oraz oddziały i filie ponad 50 banków, także zagranicznych (Deutsche Bank Polska SA, Raiffeisen Centrobank SA i inne), oddziały i punkty obsługi klienta domów maklerskich, firm ubezpieczeniowych. Łódź jest miastem o tradycjach targowych; działa kilka przedsiębiorstw organizujących różnorodne targi i wystawy (Międzynarodowe Targi Łódzkie sp. z o.o., Interservis sp. z o.o.); siedziba Centrum Targowo-Wystawienniczego, w którym odbywają się m.in. Międzynarodowe Targi Łączności INTERTELECOM, CEDE — Środkowoeuropejska Wystawa Produktów Stomatologicznych, INFOBIT — Targi Komputerowe — Sieci, Internet, Biuro; na południe od Łodzi ogromne targowiska (głównie odzież).
Łódź jest dużym ośrodkiem naukowym i kulturalnym; stolica archidiecezji łódzkiego Kościoła rzymskokatolickiego (od 2004 metropolia), także stolica diecezji łódzko-poznańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego; 6 uczelni państwowych, kilkanaście niepublicznych — Uniwersytet Łódzki, Politechnika Łódzka, Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów, ASP, PWSFTViT, Uniwersytet Medyczny (do 2002 Akademia Medyczna i Wojskowa Akademia Medyczna) , Wyższe Seminarium Duchowne; oddział PAN, liczne instytuty naukowo-badawcze, m.in. włókiennictwa, włókien sztucznych, przemysłu skórzanego, papierniczego, techniki cieplnej, chłodnictwa, Łódzkie Towarzystwo Naukowe; rozgłośnie radiowe i ośrodek telewizyjny. Łódź jest największym ośrodkiem kinematografii w Polsce (3 wytwórnie filmów i kopii filmowych); liczne teatry, muzea, m.in. Sztuki, Historii Włókiennictwa, Archeologiczne i Etnograficzne.
Obszar zamknięty granicami administracyjnymi miasta opada z północnego wschodu na południowy zachód; najwyżej jest położone osiedle Stoki (276 m), najniżej — dawna wieś Chocianowice (170 m) w dolinie Neru; główna oś miasta stanowi biegnąca południkowo ul. Piotrkowska, wokół której skupia się zabudowa mieszkaniowa i przemysłowa z XIX i początku XX w.; śródmieście ma szachownicowy układ ulic, typowy dla miast amerykańskich; po 1960 w otoczeniu starego śródmieścia powstały nowe dzielnice mieszkaniowe, m.in. Rokicie, Doły, Retkinia, Radogoszcz, Żubardź, Rokitna, Wielkopolska, oraz dzielnice magazynowo-przemysłowe, m.in. Dąbrowa, Nowe Sady, Żabieniec, Teofilów; mimo znacznej rozbudowy bazy mieszkaniowej miasta i jego infrastruktury technicznej, wiele dawnych osiedli robotniczych i budynków podmiejskich jest pozbawionych kanalizacji i wodociągów. Tereny rekreacyjne znajdują się w północnej części miasta (las Łagiewniki z ośrodki wypoczynkowo-wodnym nad Bzurą — Arturówek), zachodniej — Park Kultury i Wypoczynku (Zdrowie) z wesołym miasteczkiem, ogrodem zoologicznym i botanicznym oraz (założonym 1938) zespołem basenów kąpielowych, a także na południu nad Nerem i Olechówką. W zachodniej części Łodzi rezerwat leśny Polesie Konstantynowskie (9,7 ha).
Historia. W XIV w. wieś Łodzia, wzmiankowana 1332; prawa miejskie 1423; do końca XVIII w. własność biskupów włocławskich; do początku XIX w. miasto o charakterze rolniczym; od 1793 w zaborze pruskim, od 1798 miasto rządowe; od 1807 w Księstwie Warszawskim, od 1815 w Królestwie Polskim. Od 1823 koncentracja osadnictwa przemysłowego popieranego przez rząd (m.in. sprowadzono wielu sukienników z Niemiec i ze Śląska); powstały pierwsze manufaktury (Geyera, Kopischa, Wendischa, Illa i Potempy); produkowano tkaniny wełniane, lniane i bawełnianego i eksportowano je do Rosji i Chin; zamknięcie rynków zbytu po powstaniu listopadowym (zakaz wywozu tkanin wełnianych do Rosji, taryfa prohibicyjna od strony Prus), stagnacja i powtarzające się trudności gospodarcze spowodowały stopniowe przestawienie przemysłu w Łodzi na produkcję tkanin bawełnianych; w 2. połowie XIX w. rozbudowa przemysłu włókienniczego spowodowana m.in.: rozwojem rynku wewnętrznego, możliwością eksportu do Rosji (zniesienie granicy celnej), tanią siłą roboczą (zwłaszcza po uwłaszczeniu chłopów) i połączeniem kolejowym z Warszawą i Zagłębiem Dąbrowskim (1866); organizowano wielkie nowoczesne przedsiębiorstwa (m.in. zakłady K. Scheiblera, I.K. Poznańskiego, L. Grohmana i inne); powstawały banki oparte głównie na kapitale miejscowym (założony 1878 Bank Handlowy i Towarzystwo Kredytowe miasta Łodzi oraz 1881 Łódzką Kasę Przemysłowców; również znaczny udział w warszawskich bankach — Handlowym i Dyskontowym). Kapitalistyczna metropolia nie stwarzała warunków do intensywnego życia kulturalnego; ożywienie nastąpiło wraz z rozwojem prasy i drukarń (pierwsza założona 1860); trwały rozwój prasy polskiej od założenia 1897 dziennika „Rozwój”, 1899–1900 kulturalno-literackiego „Ogniska Rodzinnego”; od ok. połowy XIX w. występy zespołów teatralnych; od 1881 stały teatr niemiecki, od 1888 stały teatr polski, prowadzony m.in. przez A. Zelwerowicza (1908–11, 1920–21); dla publiczności robotniczej powstał Teatr Popularny (1910–13 A. Milewski) z repertuarem o akcentach radykalnych społecznie. W końcu XIX i na początku XX w. zwiększyły się w przemyśle łódzkim wpływy kapitału niemieckiego i francuskiego, pojawił się także kapitał angielski, belgijski i szwajcarski; Łódź przekształciła się w największy ośrodek przemysłowy Królestwa Polskiego; nastąpił gwałtowny rozwój demograficzny (złożona struktura narodowościowa — w końcu XIX w. ok. 38% Niemców, ok. 33% Polaków, ok. 28,5% Żydów, niewielki odsetek Rosjan; 1820 — ok. 800 mieszkańców, 1840 — ok. 20 tys., 1880 — 78 tys., 1900 — ok. 280 tys., 1914 — ok. 580 tys.) i przestrzenny, powstawały nowe dzielnice, przyłączano do Łodzi podmiejskie wsie (1820 — 8,28 km2, 1840 — 27,39 km2, 1908 — 38,11 km2); zabudowę miasta prowadzono nieracjonalnie i bez urządzeń komunalnych; od początku XX w. wzrost odsetka ludności polskiej. W latach 70. XIX w. — miejsce pierwszych strajków; 1892 strajk powszechny (bunt łódzki); 1905–07 jeden z głównych ośrodków ruchu rewolucyjnego (VI 1905 pierwsze w Cesarstwie Rosyjskim powstanie robotnicze); XI 1914 wielka bitwa pod Łodzią (zahamowanie ofensywy rosyjskiej przez wojska niemieckie); w czasie okupacji niemieckiej zakłady przemysłowe w znacznym stopniu zdewastowane. W okresie międzywojennym ponownie jeden z głównych ośrodków przemysłu włókienniczego; od 1920 stolica diecezji, od 1922 województwa; również siedziba licznych organizacji przemysłowych, a od 1928 oddziału Wolnej Wszechnicy Polskiej; jeden z najważniejszych ośrodków żydowskiego życia społeczno i kulturalnego w Polsce (1939 — ok. 233 tys. Żydów). W tym czasie uformowało się w Łodzi lewicujące środowisko literackie (W. Wandurski, M. Braun, M. Piechal, M. Jastrun, G. Timofiejew i inni); ukazywały się pisma literackie (1929–30 „Meteor”, 1938–39 „Odnowa”, „Wymiary”), historycznoliterackie „Prace Polonistyczne” (od 1937); działało TPN (od 1946 Łódzkie Towarzystwo Naukowe); wysoki poziom osiągnął Teatr Miejski, zwłaszcza za czasów K. Adwentowicza i L. Schillera (1929–30). Ośrodek ruchu robotniczego; 1928, 1933, 1938 strajki powszechne włókniarzy. 1–6 IX 1939 w rejonie Łodzi zacięte walki Armii „Łódź”; w czasie okupacji niemieckiej masowa eksterminacja mieszkańców, wysiedlenia do GG (ok. 200 tys.), deportacje do obozów; w lasach lućmierskich i wiączyńskich Niemcy rozstrzelali ok. 30 tys. osób; na terenie miasta liczne więzienia i obozy hitlerowskie, m.in.: IX 1939 — 2 obozy przejściowe dla jeńców polskich, 1942–44 obóz dla jeńców lotników radzieckich, 1940–44 obóz przesiedleńczy dla Polaków z tzw. Kraju Warty (ponad 40 tys. osób), 1941–45 obóz dla małoletnich Polaków (ok. 4 tys. dzieci) z filią w Dzierżążni, 1939–45 więzienie w Łodzi-Radogoszczy (zginęło ponad 20 tys. osób), 1940–44 getto, centralny żydowski obóz pracy (ponad 200 tys. osób z Łodzi, innych miast polskich, Niemiec, Austrii, Czech, Holandii i Luksemburga; więźniów Niemcy wywozili do obozów pracy przymusowej, obozów koncentracyjnych i ośrodków zagłady, m.in. do Chełmna — 116 tys., Auschwitz — 60 tys., Stutthoffu — 5 tys. i Ravensbrück, kilkadziesiąt tysięcy zginęło na miejscu); jeden z największych ośrodków konspiracji na terenach włączonych do Rzeszy. Po 1946 do Łodzi przyłączono wiele okolicznych wsi, osad, gmin i miast; od lat 50. ważny ośrodek odradzającego się życia żydowskiego (m.in. szkoły, organizacje społeczne i polityczne, teatr, prasa). W 1945–48 drugie po Krakowie centrum życia naukowo-literackiego (tu zaczęły wychodzić m.in. „Kuźnica”, „Wieś”, „Szpilki”, działały wydawnictwa, m.in. Czytelnik); 1945 założono Uniwersytet Łódzki i Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej (obecnie Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. L. Schillera), działają filharmonia i teatr muzyczny, opera (1954, Teatr Wielki otwarty 1967), Teatr im. S. Jaracza (założony 1945, pod obecną nazwą od 1949); ogólnopolski rozgłos zdobył Teatr Nowy (1949–61 i 1975–90 pod dyrekcją K. Dejmka), ponadto obecnie m.in. Teatr Powszechny, Teatr im. Juliana Tuwima; w Łodzi ukazują się „Odgłosy” (od 1958), „Osnowa” (1963–87); od 1957 działa Wydawnictwo Łódzkie. Na początku 1971 Łódź była ośrodkiem ruchu strajkowego.
Zabytki. Barokowy kościół i klasztor Franciszkanów na Łagiewnikach (XVIII w.). W 1824–27 rozplanowanie nowego miasta, neoklasycystyczny ratusz (1927), zespół domów tkaczy (1827, K.W. Düring), tkalnia Geyera, tzw. Biała Fabryka (1835–37); 1870–1914 intensywna rozbudowa, przekształcająca osadę rzemieślniczą w duże miasto przemysłowe; powstały wielkie zespoły fabryczne (I.K. Poznańskiego — 1878 i D.K. Scheiblera — 1873–79, oba H. Majewski), a także związane z nimi osiedla robotnicze (Księży Młyn — ok. 1875, Majewski); wille (zespół przy pasażu Meyera, obecnie ul. Kościuszki) i pałace przemysłowców (Poznańskich — ok. 1880, J. Hertza — 1892, Majewski; Scheiblerów — rozbudowa 1886, E. Lilpop); kamienice czynszowe (zabudowa ul. Piotrkowskiej) oraz budynki użyteczności publicznej (gmach Towarzystwa Kredytowego Miejskiego — 1881 Majewski) utrzymane w różnych formach stylów historycznych, a od ok. 1900 — secesji (największy w kraju kompleks architektury secesyjnej).
Bibliografia
Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1 (do 1918), Warszawa 1980.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Łódź, willa R. Richtera, 1904 fot. M. Antoszewska-Moneta/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia