Libia. Historia

Libia. Historia.

Tereny obecnej Libii od przełomu XI i X w. p.n.e. były kolonizowane przez Fenicjan, którzy ok. VIII w. p.n.e. na zachodnim wybrzeżu założyli 3 miasta (późniejszy Trypolis). Na wybrzeżu wschodnim od VIII w. p.n.e. istniały kolonie greckie. Od VI w. p.n.e. ziemie te należały do Kartaginy, a od I w. p.n.e. stanowiły posiadłości Rzymu i od czasów rzymskich są używane nazwy określające 3 odrębne prowincje: Trypolitania, Cyrenajka i Fazzan, z których powstała współczesnych Libia. W 431 n.e. zostały podbite przez Wandalów, w połowie VII w. — Bizancjum. W VII w. zdobyte przez Arabów, weszły w skład kalifatu Umajjadów i Abbasydów, stając się jednocześnie schronieniem dla muzułmańskich ugrupowań religijnych opozycyjnych do kalifatu: charydżytów (ibadytów) i szyitów. W IX w. rządy dynastii Aghlabidów (samodzielnych gubernatorów Kairuanu), X w. — szyickiej dynastii Fatymidów, XI w. — dynastii Zirydów (namiestników Kairuanu, niezależnych od egipskich Fatymidów), którzy przywrócili islam sunnicki. Najazd koczowniczych plemion arabskich (Banu Hilal i Banu Sulajm), przyczynił się do prawie całkowitego zarabizowania Libii. W następnych wiekach Cyrenajka podlegała lokalnym władcom Egiptu, Trypolitania (siedlisko piratów) i Fazzan — Tunezji. Od XVI w. należąc do imperium osmańskiego, tereny Libii podlegały administracji egipskich Mameluków. W 1711–1835 rządy dejów z dynastii Karamanli, którzy uniezależnili się od sułtana, później Cyrenajka stała się odrębną prowincją turecką.

Po wojnie włosko-tureckiej 1911–12 Libia została włoską posiadłością. Kolonizacja 1920–32 napotkała na zbrojny opór plemion libijskich, którym przewodziło religijne bractwo muzułmańskie sanusijja. Rozszerzało się osadnictwo włoskie (plantacje oliwek, winorośli itp.). Od 1942 Trypolitania i Cyrenajka znalazły się pod okupacją brytyjską, Fazzan — francuską. W 1947, po traktacie pokojowym, Włochy zrzekły się praw do Libii, 1949 ONZ opowiedziało się za niepodległością Libii. Zgromadzenie Narodowe Libii wybrało emira Cyrenajki, przywódcę bractwa sanusijja, na króla (Idris I) Zjednoczonego Królestwa Libii, które 1951 proklamowano niepodległym państwem (początkowo federacja Trypolitanii, Cyrenajki i Fazzanu, od 1963 państwo jednolite), 1955 członek ONZ. Od 1956 zaczęto eksploatację złóż ropy naftowej. Rządy króla Idrisa I, konserwatywne i utrzymujące kraj w izolacji, były przyczyną narastania wewnętrznej opozycji. W 1969 nastąpił wojskowy zamach stanu — obalenie monarchii, proklamowanie republiki. Władzę przejęła Rada Rewolucyjna z pułkownikiem M. al-Kaddafim na czele (od 1970 premier). Nastąpiła arabizacja państwa. W 1971 powstał Socjalistyczny Związek Arabski (SZA) jako jedyna legalna partia, rozpoczęto nacjonalizację przemysłu naftowego. W 1973 Al-Kaddafi ogłosił swój program polityczno-społeczny, tzw. trzecią teorię świat. (opublikowaną 1976–79 w tzw. Zielonej Książce) — alternatywę dla „kapitalistycznego materializmu i komunistycznego ateizmu”, który stanowi próbę połączenia muzułmańskiego fundamentalizmu z populizmem i arabskim socjalizmem (podstawa ogłoszonej 1974 „rewolucji kulturalnej”). W 1977 przyjęto konstytucję — zmiana nazwy państwa na Libijską Arabską Dżamahiriję Ludowo-Socjalistyczną, z najwyższym organem władzy — Powszechnym Kongresem Ludowym (rozwiązano SZA).

W 1979 Al-Kaddafi zrezygnował formalnie ze wszystkich funkcji, zachowując faktycznie pełnię władzy. Jego polityka spowodowała pogorszenie się stosunków z USA i krajami Europy Zachodniej, 1979 Libia najostrzej potępiła izraelsko-egipski traktat pokojowy, zrywając stosunki z Egiptem. Libia 1973–88 była zaangażowana militarnie w wojnę domową w Czadzie. Znaczną część dochodów budżetowych (z ropy naftowej) przeznaczono na zbrojenia, propagowanie islamu (zwłaszcza w Czarnej Afryce), wspieranie terroryzmu światowego. Rząd libijski popierał Iran w wojnie iracko-irańskiej (1980–88), a zarzucając J. Arafatowi ugodowość, wspierał ekstremistyczne organizacje Palestyńczyków. Powiązania Libii z międzynarodowym terroryzmem doprowadziły do konfliktu z USA (1986 obostrzenia w stosunkach gospodarczych, akcje lotnictwa USA na libijskie instalacje wojskowe, lotniska i domniemane bazy terrorystów). Al-Kaddafi oficjalnie potępił terroryzm jako środek walki, wycofał się na krótko z życia politycznego, nadal zajmując wyjątkową pozycję w państwie.

W 1988 rozpoczęła się stopniowa liberalizacja polityczna i ekonomiczna. Nastąpiło zbliżenie z innymi krajami arabskimi (m.in. Irakiem, Jordanią, Egiptem) oraz europejskimi (Francją, Wielką Brytanią). W wojnie o Kuwejt (1990–91) Libia poparła Irak i nie zastosowała się do rezolucji ONZ o sankcjach wobec niego. W 1992 weszły w życie sankcje ONZ przeciwko Libii (za odmowę wydania przez rząd Libii 2 libijskich agentów oskarżonych o zamach bombowy na amerykański samolot pasażerski 1988). Od 1995 rzadko i z trudem przedostawały się wieści o starciach fundamentalistów z siłami rządowymi, które oskarżały Egipt i Sudan o wzniecanie napięcia przez robotników z tych krajów. W 1999 Al-Kaddafi wydał w ręce międzynarodowej sprawiedliwości libijskich sprawców zamachu na samolot nad Lockerbie. W 2003–04 Al-Kadaffi potępił terroryzm i zgodził się na wypłatę odszkodowań rodzinom ofiar z Lockerbie, co umożliwiło normalizację stosunków z USA, a zwłaszcza z Unią Europejską. W 2011 wybuchły antyrządowe protesty, tłumione przez siły M. Al-Kaddafiego, które przerodziły się w wojnę domową, zakończoną obaleniem M. Al-Kaddafiego. Po wyborach parlamentarnych w 2012 głową państwa został przewodniczący Powszechnego Kongresu Narodowego Mohammed Megarjef (do 2013), premierem A. Zajdan (do 2014). Po kolejnych wyborach w 2014 nastąpiła w L. dwuwładza – z ośrodkami w Trypolisie (Powszechny Kongres Narodowy, zdominowany przez islamistów, którzy nie uznali ważności wyborów) i w Bengazi (nowowybrane Zgromadzenie Konstytucyjne, mające poparcie międzynarodowe); 2015 przejęcie Syrty przez bojowników Państwa Islamskiego.