Herder Johann Gottfried
 
Encyklopedia PWN
Herder Johann Gottfried von Wymowa, ur. 25 VIII 1744, Morąg (niem. Mohrungen) k. Olsztyna, zm. 18 XII 1803, Weimar,
niemiecki pisarz, filozof historii, jeden z głównych prekursorów nowego nurtu w literaturze niemieckiej Sturm und Drang.
Kalendarium
Urodził się 25 VIII 1744 w Morągu (niem. Mohrungen) koło Olsztyna. Wybitny przedstawiciel, ale i krytyk epoki oświecenia, uważany za jednego z głównych poprzedników romantyzmu z powodu radykalnych zmian, które wprowadził do racjonalistycznego pojmowania przyrody i kultury, uwydatniając związek rozumu z wolą i emocjami „całego człowieka”. W 1762 rozpoczął studia medyczne (zaniechane), a następnie teologiczne i filozoficzne w Królewcu, gdzie słuchał wykładów I. Kanta i poznał J.G. Hammana, wybitnego krytyka oświecenia; od 1764 był nauczycielem w Rydze, a od 1767 duchownym ewangelickim tamże.
Zerwanie z racjonalizmem oświecenia
W 1767 wydał Fragmente über die neuere deutsche Literatur; w zebranych tam przyczynkach twierdził m.in., że ważnym elementem krytyki literackiej powinna być analiza duchowości społeczności, w której powstał dany utwór (np. w przypadku starożytnej poezji greckiej — ówczesnych Greków); Herder ukazał bowiem specyfikę poezji narodowej w świetle stanu duchowości, a zwłaszcza języka, uwarunkowanego różnymi czynnikami społecznymi i naturalnymi (np. geograficznymi i klimatycznymi). Wyrazem sprzeciwu wobec obiektywizmu był program estetyki zaprezentowany w Kritische Wälder. Oder Betrachtungen über die Wissenschaft und Kunst des Schönen (1769). W takim kontekście było także zrozumiałe podkreślanie przez Herdera znaczenia pieśni ludowych dla rozwoju kultur narodowych (ich przekład zawarł w Volkslieder, t. 1–2 1778). W 1769 odbył podróż morską do Nantes; wyniesione z niej doświadczenia przyczyniły się do zerwania z racjonalizmem epoki oświecenia; wówczas też zarysował się pomysł opracowania uniwersalnej koncepcji rozwoju ludzkości (Journal meiner Reise im Jahre 1769, wydane 1846 przez syna, Emila Gottfrieda).
Znajomość z J.W. Goethem, Sturm und Drang
W 1770 w Strasburgu doszło do spotkania z J.W. Goethem, które miało nie tylko znaczenie osobiste, lecz także przyczyniło się do rozwoju Sturm und Drang [‘burzy i naporu’]. W 1771 objął obowiązki radcy konsystorza ewangelickiego w Bückeburgu. Wówczas ukończył, nagrodzoną przez Akademię Nauk w Berlinie, Rozprawę o pochodzeniu języka (1772, wydanie polskie 1988, w: Wybór pism). W pracy tej przeciwstawił się teorii głoszącej ponadnaturalne (boskie) pochodzenie języka, wskazując na wpływ uwarunkowań historyczno-społecznych oraz okoliczności życiowych i natury ludzkiej. Według Herdera struktura języka jest prawdziwym odbiciem natury ludzkiej. W 1776 przy poparciu Goethego został powołany na stanowisko kaznodziei dworskiego i generalnego superintendenta Kościoła luterańskiego w księstwie weimarskim (1800 wybrany na przewodniczącego konsystorza); tam też rozpoczął najbardziej twórczy okres swojego życia.
Inicjator historyzmu
W głównej pracy Myśli o filozofii dziejów (1785–92, wydanie polskie t. 1–2 1962, pierwsze wydanie polskie pt. Pomysły do filozofii dziejów rodzaju ludzkiego..., t. 1–3 1838), przedstawił m.in. oryginalną koncepcję narodu (tzw. kulturowa teoria narodu), wg której naród konstytuują nie tyle czynniki polityczne (np. panowanie danej władzy) czy naturalne (np. zasada dziedziczenia), ile przede wszystkim kultura (duchowość, obyczajowość, a zwłaszcza język); z jednej strony Herder dowartościował specyfikę poszczególnych narodów, głosząc ich autonomię (cenił m.in. znaczenie Słowian), z drugiej natomiast postulował swoistą harmonię ludzkości; celem dziejów jest bowiem realizacja uniwersalnej idei człowieczeństwa (Humanität). Herder był w XVIII w. pierwszym, który zajął się problematyką Słowiańszczyzny w szerszym aspekcie filozofii historii. Nobilitując kulturę tych ludów w krajach Europy Zachodniej sprawił, że wiele ludów słowiańskich zainteresowało się własną przeszłością, łącząc z tym nadzieję na zmianę istniejących konstelacji politycznych. W okresie tym podjął również krytyczną rozprawę z koncepcją filozofii transcendentalnej I. Kanta, swojego nauczyciela z czasu studiów w Królewcu (wydanie 1799, część 1: Verstand und Erfahrung..., część 2: Vernunft und Sprache...).
Teologia Hedera
W teologii Herder odróżniał chrześcijański system twierdzeń, rytów i zwyczajów, od religii chrześcijańskiej, której nie powinno się sprowadzać do kwestii poznawczej akceptacji prawd wiary; religijności nie można się bowiem nauczyć, można ją jedynie ożywiać, a następnie próbować rozumieć i wcielać w życie. Odwołując się do elementarnych doświadczeń religijnych, wykorzystując osiągnięcia ówczesnej egzegezy, a zarazem krytykując metafizykę i teologię racjonalistyczną, próbował wykazać wiarygodność przesłania biblijnego. Nawołując do „ortodoksji wolnomyślicielskiej” (w opozycji do klasycznej neoortodoksji luterskiej), przyczynił się do powstania XIX-wiecznej protestanckiej teologii liberalnej. Swoje poglądy teologiczne zaprezentował m.in. w Briefe das Studium der Theologie betrefend (część 1–2 1780–81) oraz w Christliche Schriften (część 1–5 1794–98); dał im także wyraz w Myślach o filozofii dziejów. W ramach obowiązków superintendenta sprawował nadzór nie tylko nad jednostkami kościelnymi, lecz również oświatowymi, m.in. gimnazjum weimarskim oraz seminarium nauczycielskim, którego 1787 został kierownikiem. W 1802 otrzymał tytuł szlachecki. Zmarł 18 XII 1803 w Weimarze.
W języku polskim ukazały się także: Wybór pism (1988) oraz nowe wydanie Myśli o filozofii dziejów (2000, wybór tekstów).
Uznanie potomnych
W 1950 w Marburgu powołano Instytut Herdera jako centralny ośrodek badawczy nad historią Europy Środkowowschodniej, finansowany przez rząd RFN oraz kraje związkowe; oprócz działalności naukowej i popularyzatorskiej prowadzi on także bibliotekę (340 tysięcy woluminów), archiwa fotograficzne, kartograficzne i prasowe; wydaje „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung”. W 1964 ustanowiono także nagrodę Gottfried-von-Herder-Preis przyznawaną przez Uniwersytet Wiedeński wybitnym przedstawicielom nauki i sztuki z krajów Europy Środkowowschodniej za ich wkład w rozwój współpracy międzynarodowej oraz w dzieło wzajemnego poznania i pojednania europejskiego.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia