Halley 
, ur. 8 XI 1656, Haggerston k. Londynu, zm. 14 I 1742, Greenwich,
astronom angielski.
[hạ̈li]
Edmond , ur. 8 XI 1656, Haggerston k. Londynu, zm. 14 I 1742, Greenwich,
Halley Edmond
Encyklopedia PWN
Urodził się 8 XI 1656 w Haggerston koło Londynu. Edmond po ukończeniu szkoły w Londynie rozpoczął studia na uniwersytecie w Oksfordzie. Jako dwudziestoletni młodzieniec przerwał studia i na statku Kompanii Wschodnioindyjskiej popłynął w celach naukowych na Wyspę Św. Heleny. Po powrocie z wyspy, 1678 został członkiem Towarzystwa Królewskiego w Londynie (był też jego sekretarzem). Przez kilka lat Halley podróżował po Europie, spotykając się z uznanymi uczonymi, głównie z astronomami. Na zlecenie Towarzystwa Królewskiego w Londynie odwiedził 1679 J. Heweliusza w Gdańsku, poznał także m.in. G. Cassiniego, zaprzyjaźnił się z I. Newtonem i współpracował z nim blisko. Był wydawcą Principia mathematica philosophiae naturalis (1687) Newtona. Halley finansował druk tego dzieła, gdyż Towarzystwo Królewskie, mimo, że zobowiązało się wydrukować Principia... na swój koszt z powodu kłopotów finansowych nie mogło się z tego zobowiązania wywiązać. W 1696 rozpoczął pracę w mennicy. W latach 1702–03 brał udział w misjach dyplomatycznych do Wiednia. Od 1704 był profesorem geometrii uniwersytetu w Oksfordzie. W 1720 został astronomem królewskim; zastąpił na tym stanowisku J. Flamsteeda i piastował je aż do śmierci. Zmarł 14 I 1742 w Greenwich.
Badania w dziedzinie astronomii
Przebywając na Wyspie Św. Heleny w latach 1676–77, Halley wyznaczył współrzędne 360 gwiazd nieba południowego oraz określił paralaksę Słońca na podstawie obserwacji (1677) przejść Merkurego przed tarczą słoneczną. Rezultatem tych pomiarów i obserwacji dokonanych za pomocą teleskopu był wydany 1679 Katalog gwiazd południowych.
Halley badał naturę komet, obliczał ich orbity, stosując metodę, którą opracował wspólnie z Newtonem. W 1705 odkrył istnienie kometarnych orbit eliptycznych, które opisał w dziele Synopsis astronomiae cometicae. Najstarszy zapis dotyczący komet jest znany z 2316 p.n.e. Chociaż już Seneka głosił pogląd, że komety należą do sfery gwiazd stałych, to jednak aż do XVI w. utrzymywał się pogląd Arystotelesa, że są one tworami otaczającej Ziemię sfery powietrza i ognia, pochodzącymi z wyziewów ziemskich zachodzących pod wpływem określonego układu Słońca, Księżyca i planet. Niesłuszność tej koncepcji wykazał T. Brahe, dowodząc, że zaobserwowana przez niego 1577 kometa znajduje się w odległości co najmniej kilka razy większej niż Księżyc. Przełomem, który skierował badania komet na tory wiodące ku współczesnym zapatrywaniom na ich naturę, było odkrycie przez Halleya (1705), że komety obserwowane w latach 1682, 1607 i 1531 to ten sam obiekt, okrążający Słońce po torze eliptycznym w okresie około 76 lat (Halleya kometa).
W latach 1693–1716 Halley opracował, stosowaną w XVIII w., metodę wyznaczania odległości Słońca od Ziemi z obserwacji przejść Wenus przed tarczą słoneczną. W 1715 obserwował zaćmienie Słońca, dał szczegółowy opis wyglądu chromosfery i korony słonecznej. W 1718 odkrył istnienie ruchów własnych gwiazd. W Obserwatorium Greenwich, którego był dyrektorem, prowadził obserwacje Księżyca, doskonaląc teorię jego ruchu.
Inne dokonania
Halley dokonał ważnych, niekiedy pionierskich badań także w innych dziedzinach nauki. Opublikował pracę o nagrzewaniu słonecznym jako przyczynie wiatrów, w tym monsunów, oraz opracował mapę rozkładu wiatrów nad oceanami (mapę wydał 1686). Rezultatem jego podróży naukowych do Afryki Zachodniej i Ameryki Północnej (1698–1700) były pomiary deklinacji magnetycznej w wielu odwiedzanych przezeń miejscach. Na podstawie swych pomiarów oraz wszystkich innych dostępnych mu danych opublikował 1701 pierwsze mapy deklinacji magnetycznych obszarów oceanów Atlantyckiego i Spokojnego.
Badał też ewaporację i zasolenie jezior, zjawisko tęczy, zależność ciśnienia atmosferycznego od wysokości.
Edmond Halley opracował również (korzystając z zestawień wrocławskiego duchownego) tablice śmiertelności mieszkańców Wrocławia i zaproponował sposób obliczania składek emerytalnych (ubezpieczeniowych).
