Gdańsk
 
Encyklopedia PWN
Gdańsk,
miasto wojewódzkie (woj. pomor.), pow. grodzki, przy ujściu Wisły do Zat. Gdańskiej.
Ludność miasta: ogółem — 468,2 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 1 760,0 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 266 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 18°40′E, szerokość geograficzna: 54°21′N
Data założenia miasta: w latach 40. XIII w.
Prawa miejskie: nadanie praw — 1261–63
Oficjalne strony WWW: www.gdansk.pl
Największe miasto w północnej Polsce; wraz z Gdynią i Sopotem tworzy aglomerację miejsko-portową Trójmiasto. Gdańsk jest ośr. przem. związanym gł. z gospodarką mor.; przeważa przemysł stoczn. (Stocznia Gdańska, Stocznia Północna im. Bohaterów Westerplatte — do 1990 gł. okręty wojenne, obecnie niewielkie kontenerowce lub jednostki na potrzeby ochrony środowiska, Gdańska Stocznia Remontowa, Stocznia Jachtowa im. J. Conrada i in.); liczne zakłady przem. kooperują ze stoczniami, m.in. fabryki: okrętowych urządzeń elektr., automatyki okrętowej, urządzeń okrętowych, elektroniczne; przemysł chem., m.in.: fabryki nawozów fosforowych, farb okrętowych, przedsiębiorstwo przem.-handl. Siarkopol, rafineria ropy naftowej; ponadto przemysł spoż., w tym cukierniczy, piwowarski, mięsny, rybny, oraz inform., papierniczy, poligraficzny; największy w kraju ośr. obróbki i sprzedaży bursztynu. Gdańsk jest miastem portowym; w porcie handl. (o pow. ok. 1000 ha) przeładowuje się gł. ładunki masowe: węgiel, koks, siarkę, drewno, zboża, w Porcie Północnym — ropę naftową, węgiel — łącznie 19 mln t. (2000). W 1973 uruchomiono bazę żeglugi promowej, obsługującą linie do Finlandii, Szwecji oraz Niemiec; na Martwej Wiśle i Motławie port śródlądowy. W Rębiechowie znajduje się krajowy i międzynarodowy port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy
Gdańsk jest ważnym ośr. nauk. i kult.; stol. metropolii gdańskiego Kościoła rzymskokatol.; liczne szkoły wyższe (Uniw. Gdański od 1970, Politechnika Gdańska, Akad. Med., Akad. Muz., ASP, AWF) oraz instytucje nauk., m.in. Oddział PAN, inst.: Morski, Bałtycki, Maszyn Przepływowych PAN, Budownictwa Wodnego PAN oraz Centrum Techniki Okrętowej, Biblioteka Gdańska PAN, Gdańskie Tow. Nauk.; Opera i Filharmonia Bałtycka, 3 teatry, rozgłośnia radiowa, ośr. telew., liczne muzea, m.in.: Nar. (z Sądem Ostatecznym H. Memlinga), Archeol., Centralne Muzeum Mor., Historii Miasta Gdańska; pomniki, m.in.: Obrońców Wybrzeża na Westerplatte (1966), Obrońców Poczty Polskiej (1979), Poległych Stoczniowców przy bramie Stoczni Gdańskiej (1980). Gdańsk jest atrakcyjnym ośr. turyst. i wypoczynkowym; liczne zabytki, imprezy kult. (m.in.: koncerty organowe w katedrze oliwskiej, Jarmarki Dominikańskie); piaszczyste plaże oraz urozmaicony krajobraz miasta i okolic przyciągają licznych turystów z kraju i zagranicy. Dzielnice hist. (Stare Miasto i Główne Miasto) leżą w odległości ok. 5 km od morza, nad Motławą i Kanałem Raduni, nowsze dzielnice rozciągają się gł. wzdłuż szybkiej kolei miejskiej, łączącej Tczew z Gdynią (na południu — Orunia, na północnym zachodzie — Wrzeszcz, Zaspa, Przymorze, Oliwa), dzielnica przem.-portowa leży w północnej części Gdańska, między Starym Miastem a Zat. Gdańską, nad ujściowym odcinkiem Martwej Wisły; wzdłuż wybrzeża mor. rozciągają się plaże i kąpieliska (Jelitkowo, Brzeźno, Stogi, Sobieszewo), okresowo zamykane, ze względu na zanieczyszczenie wód zatoki; po stronie zachodniej miasto wkracza na morenowe wzniesienia Pojezierza Kaszubskiego; na zalesionych obszarach wzniesień utworzono 1979 Trójmiejski Park Krajobrazowy (tereny rekreacyjne dla mieszkańców Trójmiasta); wschodnia część Gdańska sięga do ujścia Wisły i obejmuje depresyjne tereny Żuław Wiślanych.
Jeden z największych zespołów zabytkowych w Polsce; po zniszczeniach w wyniku II wojny światowej odbudowany. Zabytki Gdańska pochodzą gł. z 2 epok: gotyku i późnego gotyku (XIV–XV w.), a zwłaszcza późnego renesansu i manieryzmu (2. poł. XVI–1. poł. XVII w.); działali tu architekci i rzeźbiarze, m.in.: J. Kramer, A. van Obbergen, A. i W. van den Blocke, J. Strakowski, malarze, m.in.: J. Vredeman de Vries, I. van den Blocke, A. Möller, H. Han, B. Strobel, D. Schultz, A. Boy, A. Stech, graficy: J. Falck, W. Hondius. Kościoły gł. got.: Mariacki (1343–1502; od 1986 konkatedra), Dominikanów, Św. Jana, Św. Katarzyny, Św. Piotra i Pawła, Św. Trójcy i barok. Kaplica Królewska (fundacji Jana III Sobieskiego — 1678–81 Tylman z Gameren?) ; fragmenty murów got. z basztami i bramami, m.in. Straganiarską, Żuraw, tzw. Wieża Więzienna z przedbramiem, oraz fragmenty fortyfikacji nowoż., m.in. bramy: Wyżynna i Zielona (XVI w.), Złota (pocz. XVII w.); got. Ratusz Głównego Miasta (XV w., wnętrza 1. poł. XVII w.; hełm wieży XVI w., ob. zrekonstruowany), manierystyczna Wielka Zbrojownia, późnogot. Dwór Artusa. Kamienice (XV–XVIII w.) o zrekonstruowanych fasadach, z charakterystycznymi przedprożami, m.in. tzw. Złota Speymanów (1609) i tzw. Dom Schlütera (1640), Dom Opatów Pelplińskich (1612), Ratusz Staromiejski (XVI w.); nad Radunią Wielki Młyn (2. poł. XIV w.), na Wyspie Spichrzów i Ołowiance zespół spichlerzy (XIV–XVIII w.).
Historia. Początki Gdańska są wiązane z opanowaniem ujścia Wisły przez Mieszka I; w wyniku wykopalisk zlokalizowano gród, podgrodzie, port; zespół grodowy od końca X (?) do pocz. XIV w. (powiat 2,27 ha, od XII w. — do ok. 10 ha) otoczony był wałem drewniano-ziemnym (wys. ok. 10 m, szer. ok. 15–20 m); zabudowa luźna (ok. 250 domów jedno- lub dwuizbowych). W 2. poł. X w. włączony do państwa Mieszka I; po śmierci Bolesława I Chrobrego ośr. niezależnego księstwa; 1091 spalony; w XII w. wcielony do Polski przez Bolesława II Krzywoustego i odbudowany; powstała nowa osada targowa oraz duże podgrodzie rzemieślnicze; w latach 40. XIII w. zał. wydzielone przestrzennie miasto (Główne Miasto), które 1261–63 otrzymało prawa miejskie (lubeckie); w XIII w. w niezależnym księstwie pomor. (Pomorze Gdańskie); od końca XIII w. podporządkowany Piastom (na mocy układu Mściwoja II z Przemysłem II); w XIII w. największy ośr. adm. i centrum handl. Pomorza Gdańskiego; węzeł ważnych szlaków lądowych i rzecznych; w Gdańsku osiedlali się kupcy niem., gł. z Lubeki i Elbląga; 1306 ponownie przyłączony do Polski przez Władysława I Łokietka; 1308 opanowany przez Krzyżaków i zniszczony, ludność częściowo wymordowana; od XIV w. jeden z gł. portów Morza Bałtyckiego; od 1361 czł. Hanzy, utrzymywał rozległe stosunki handl. z krajami Europy; rozwijało się rzemiosło oraz budowa statków; powstały 4 organizmy miejskie (Główne Miasto, Stare Miasto, Młode lub Nowe Miasto, Osiek); 1342 Główne Miasto otrzymało ponownie prawa miejskie (chełmińskie); 1361, 1378, 1411, 1416 powstania antykrzyżackie, krwawo tłumione; od 1440 czł. Związku Pruskiego; podczas wojny trzynastoletniej miasto udzielało Polsce znacznej pomocy finansowej i militarnej; od 1466 w Polsce (Prusy Król.), otrzymał od Kazimierza IV Jagiellończyka szerokie przywileje gosp. i samorządowe. W XV–XVII w. najludniejsze (poł. XVII w. ok. 70 tys. mieszk.) i najbogatsze miasto Rzeczypospolitej; największy ośr. wytwórczy w Polsce (ponad 3 tys. mistrzów rzemieślniczych kilkudziesięciu specjalności, zatrudniających kilkanaście tys. osób), jako port skupiał ok. 80% pol. handlu zagr.; od XVI w. ośr. reformacji (1577 Stefan Batory nadał Gdańskowi przywilej zapewniający wolność wyznania luteranom i kalwinom); od poł. XV w. rozwój kultury, nauki i sztuki (m.in. 1538 zał. pierwszą drukarnię, 1580 powstało Gdańskie Gimnazjum Akademickie, tworzono biblioteki i towarzystwa nauk.). Od poł. XVII w. regres gosp. spowodowany wojnami oraz kryzysem gosp. i polit. Polski; od 1793 w zaborze pruskim; 9 VII 1807 na mocy traktatu w Tylży utworzono Wolne Miasto Gdańsk, zależne od Francji; od II 1814 ponownie pod panowaniem Prus, ogólny upadek miasta; od poł. XIX w. rozwój; 1852 połączenie kol. z Bydgoszczą, 1870 ze Szczecinem i Berlinem, 1877 z Warszawą, modernizacja portu, a po zniesieniu ceł tranzytowych ożywienie handlu mor. (wzrost eksportu, gł. zboża i drewna); powstały zakłady przem. (m.in. stocznie, fabryki, kol. warsztaty naprawcze); wzrosła liczba ludności (1875 — 98 tys., 1914 — 175 tys.), nastąpił szybki rozwój przestrzenny; 1869–71 zał. kanalizację, następnie wybudowano wodociągi, 1853 gazownię, 1897–98 elektrownię, 1895–96 elektr. linie tramwajowe; od 1876 siedziba władz prow. Prusy Zachodnie oraz port wojenny; rozwijała się kultura i nauka (46 szkół elementarnych i 8 średnich 1849), 1904 otwarto politechnikę. W XIX–XX w., mimo germanizacji, silny ośr. polskości; działały pol. organizacje, m.in. od 1849 Liga Pol., od 1884 Tow. Lud. „Jedność”, od 1891 Tow. Śpiewacze „Lutnia”, od 1894 Tow. Gimnastyczne „Sokół”; 1901 zał. największy na Pomorzu pol. bank spółdz., 1906 Zjednoczenie Zaw. Polskie; w XIX w. wyd. ok. 150 pozycji w języku pol.; od 1891 wychodziła „Gazeta Gdańska”, od 1908 „Gryf”. 14 XI 1918 powstała pol. Rada Lud., następnie Podkomisariat Nacz. Rady Lud. na Prusy Królewskie; 1919 na mocy traktatu wersalskiego utworzono Wolne Miasto Gdańsk, w którym uprawnienia polit. i gosp. Polski były bojkotowane przez władze miasta; po 1933 niem. prowokacje antypol., prześladowania działaczy i organizacji pol.; liczna gmina żyd. (1939 ok. 9 tys. osób, ok. 8 tys. udało się wyemigrować, pozostali zginęli w obozach hitl.); 1 IX 1939 bohaterska obrona Poczty Polskiej w Gdańsku, 1–7 IX Westerplatte; w okresie okupacji masowe zbrodnie niem. (gł. na inteligencji i działaczach pol. organizacji), m.in. egzekucje w lasach k. Piaśnicy Wielkiej, na cmentarzu na Zaspie spoczywa ok. 14 tys. ofiar; obóz przejściowy dla Polaków (IX 1939), 3 podobozy obozu koncentracyjnego Stutthof, 2 filie obozu jenieckiego w Malborku (Stalag XX B), 14 obozów pracy przymusowej dla więźniów różnych narodowości; silny ośr. konspiracji (m.in. Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski”, AK); 28–30 III 1945 zacięte walki oddziałów pol. i sowieckich o Gdańsk, zamieniony przez Niemców w twierdzę; po zajęciu zniszczony, zwłaszcza najstarsza część miasta (w 80%), przez wojska sowieckie; od 1945 siedziba województwa. Strajki i demonstracje . 15–19 XII 1970 krwawo stłumione przy użyciu wojska (grudniowy bunt robotniczy w Polsce 1970); VIII 1980 gł. ośr. ruchu strajkowego (Stocznia Gdańska); miejsce podpisania porozumień między Komisją Rządową a Międzyzakładowym Kom. Strajkowym oraz utworzenia NSZZ „Solidarność”; siedziba Komisji Krajowej związku; 1988 ponownie jeden z gł. ośr. strajkowych.
Zabytki. Jeden z największych zespołów zabytkowych w Polsce; po zniszczeniach w wyniku II wojny światowej odbudowany. Zabytki Gdańska pochodzą gł. z 2 epok: gotyku i późnego gotyku (XIV–XV w.), a zwłaszcza późnego renesansu i manieryzmu (2. poł. XVI–1. poł. XVII w.); działali tu architekci i rzeźbiarze, m.in.: J. Kramer, A. van Obbergen, A. i W. van den Blocke, J. Strakowski, malarze, m.in.: J. Vredeman de Vries, I. van den Blocke, A. Möller, H. Han, B. Strobel, D. Schultz, A. Boy, A. Stech, graficy: J. Falck, W. Hondius. Kościoły gł. got.: Mariacki (1343–1502; od 1986 konkatedra), Dominikanów, Św. Jana, Św. Katarzyny, Św. Piotra i Pawła, Św. Trójcy i barok. Kaplica Królewska (fundacji Jana III Sobieskiego — 1678–81 Tylman z Gameren?) ; fragmenty murów got. z basztami i bramami, m.in. Straganiarską, Żuraw, tzw. Wieża Więzienna z przedbramiem, oraz fragmenty fortyfikacji nowoż., m.in. bramy: Wyżynna i Zielona (XVI w.), Złota (pocz. XVII w.); got. Ratusz Głównego Miasta (XV w., wnętrza 1. poł. XVII w.; hełm wieży XVI w., ob. zrekonstruowany), manierystyczna Wielka Zbrojownia, późnogot. Dwór Artusa. Kamienice (XV–XVIII w.) o zrekonstruowanych fasadach, z charakterystycznymi przedprożami, m.in. tzw. Złota Speymanów (1609) i tzw. Dom Schlütera (1640), Dom Opatów Pelplińskich (1612), Ratusz Staromiejski (XVI w.); nad Radunią Wielki Młyn (2. poł. XIV w.), na Wyspie Spichrzów i Ołowiance zespół spichlerzy (XIV–XVIII w.).
Bibliografia
Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 1–2, Gdańsk 1978–82.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Gdańsk, Spichlerz Królewski, wzniesiony około 1621 przez J. Strakowskiegofot. M. Kochańczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Westerplatte, półwysep w obrębie Gdańska fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Cybis Jan, Gdańsk, 1959 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia