Echnaton

Echnaton, pierwotnie Amenhotep IV, z XVIII dyn., data ur. nieznana, zm. 1334 p.n.e.,

król Egiptu, panował 1340–24 lub 1353–36 p.n.e..

Data urodzenia nieznana. Był synem Amenhotepa III i Teje; jeszcze przed wstąpieniem na tron poślubił Nefertiti, przypuszczalnie córkę Eji, dowódcy oddziału rydwanów i brata Teje; z tego związku przyszły na świat córki; dwaj synowie i następcy — Semenchkare i Tutanchamon — mieli inne matki.

Rewolucja religijna

Do 4. roku panowania pozostawał wierny tradycyjnej religii, później stał się wyznawcą Atona; w dawnych wierzeniach egipskich Aton, czyli słońce, był widzialną postacią Amona, najpotężniejszego boga Egiptu, ale za Tutmozisa IV (dziadka Echnatona) stał się samodzielnym bogiem; Echnaton (Ulubieniec Atona) uczynił z niego jedynego boga i zaczął zwalczać kult Amona oraz innych bogów; faraon uważał się nie tylko za najwyższego kapłana, ale także za proroka Atona, który przemawia w jego imieniu; przypisuje mu się autorstwo hymnów do Atona, zawierających wykładnię nowej religii. Rewolucyjne zmiany zaszły także w ówczesnej sztuce; postacie ludzi zaczęto przedstawiać (wbrew tradycyjnemu kanonowi) bardziej realistycznie z zaznaczonymi cechami indywidualnymi; jest to widoczne na malowidłach i rzeźbach samego Echnatona, choć można przypuszczać, że postać faraona była celowo deformowana.

Achetaton

W 5. roku panowania faraon założył w środkowym Egipcie, naprzeciwko Hermopolis, miasto-rezydencję Achetaton (Horyzont Atona), do którego sprowadził się po 2 latach; liczące kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców miasto było przede wszystkim ośrodkiem kultu; administracja państwowa pozostała w dużej mierze w Memfis i Tebach; Achetaton, opuszczone po śmierci Echnatona, zostało częściowo rozebrane; pozostałości miasta odkryto na początku XIX w. w pobliżu arabskiej wioski Tell el-Amarna.

Polityka zagraniczna

Odkryta 1887 w Tell el-Amarna korespondencja dyplomatyczna Echnatona pozwala stwierdzić, że dokonał najazdów na Nubię i prawdopodobnie na Palestynę, gdzie planował przesiedlić ludność z Nubii; utrata Syrii nastąpiła, jak się wydaje, po jego śmierci.

Zwycięstwo Amona

Do rewolucji religijnej mogła skłonić Echnatona obawa, że kapłani Amona pozbawią go realnej władzy; propagowaniu nowej religii towarzyszyła więc wymiana wysokich urzędników państwowych — usuwano przedstawicieli arystokratycznych rodów kapłańskich, zastępując ich ludźmi z niższych warstw społecznych, a nawet cudzoziemcami; odsunięci dostojnicy (wśród nich arcykapłan Amona) na tyle skutecznie przeciwstawiali się faraonowi, że zapewne ok. 13. roku panowania przestał zwalczać tradycyjnych bogów; stało się to przyczyną jego dramatu osobistego, gdyż Nefertiti, gorąca zwolenniczka Atona, wyprowadziła się z królewskiego pałacu. Echnaton zmarł w 17. roku panowania; na krótko władzę po nim objęła córka Meritaton, a następnie synowie — Semenchkare i Tutanchamon

Grób Echnatona

Pochowano go w Achetaton, w grobowcu z wejściem skierowanym na wschód, a nie na zachód jak u wyznawców Amona; niebawem, możliwe że za panowania Tutenchamona, mumię przeniesiono w inne miejsce. W 1907 amerykański egiptolog amator, T.H. Davis, odkrył w Dolinie Królów w Tebach grób, oznaczony następnie nr 55, w którym znaleziono mumię nieznanego władcy; Davis uważał, że odkrył grób Echnatona, ale oględziny mumii pozwalają przypuszczać, że pochowano tu prawdopodobnie jego starszego syna Semenchkare.

Amenhotep IV Echnaton