Berzelius Jöns Jacob

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Berzelius

[bärsẹliüs]

Jöns Jacob von , ur. 20 VIII 1779, Väversunda k. Linköping, zm. 7 VIII 1848, Sztokholm,

chemik szwedzki.

Urodził się 20 VIII 1779 w Väversunda koło Linköping. Ojciec Jonsa Jacoba, nauczyciel gimnazjum, zmarł, gdy chłopiec miał 4 lata. Matka poślubiła pastora; ona także wcześnie zmarła — Jons Jacob miał wtedy 9 lat. Do śmierci matki chłopiec uczył się (razem ze swoją siostrą i pięciorgiem dzieci pastora) w domu. Po śmierci matki przez sześć lat wychowywał się w domu wuja i uczył się w szkole, w której dawniej wykładał ojciec. Później przeniósł się do położonego w pobliżu gospodarstwa wiejskiego, gdzie pracował jako nauczyciel. W 1796 postanowił studiować nauki przyrodnicze i medycynę na uniwersytecie w Upsali. W 1801 został absolwentem medycyny i chemii tego uniwersytetu. Od 1802 był wykładowcą (od 1807 profesorem) medycyny i farmacji w Instytucie Chirurgicznym w Sztokholmie.

W 1807 został członkiem założycielem Szwedzkiego Towarzystwa Lekarskiego, od 1808 — członkiem Szwedzkiej Akademii Nauk (od 1810 jej przewodniczącym), od 1813 — Towarzystwo Królewskie w Londynie, był także członkiem Państwowej Rady Zdrowia. Ożenił się 1835, mając 56 lat, z 24 letnią E. Poppius. W dniu swego ślubu otrzymał tytuł barona.

Jego uczniami byli tacy uczeni, jak m.in. E. Mitscherlich i F. Wöhler. Berzelius napisał m.in.: Lehrbuch der Physiologie (1806), A Lärbok i Kemien (tomy 1–6 1808–30) — podstawowy wówczas podręcznik, tłumaczony na języki: niemiecki, francuski, holenderski i hiszpański. Od 1821 publikował (corocznie) po szwedzku i niemiecku przeglądy osiągnięć fizyki, chemii i mineralogii Ärsberättelser öfver Vetenskapermas Framsberg (Jahresberichte über die Fortschritte der physikalischen Wissenschaften), kontynuowane po jego śmierci do 1915. Berzelius był także współredaktorem czasopism Szwedzkiego Towarzystwa Lekarskiego oraz współautorem 5. wydania szwedzkiej farmakopei. Zmarł 7 VIII 1848 w Sztokholmie.

Najważniejsze prace badawcze

Berzelius wykazywał wszechstronne zainteresowania, miał też duże zdolności eksperymentatorskie. Od 1802 zajmował się wpływem prądu elektrycznego na stopione sole i ich roztwory. W wyniku tych badań uznał, że związki chemiczne składają się z dwóch części: bardziej elektrododatniej i bardziej elektroujemnej, i na tej podstawie sformułował elektrochemiczną polarną (biegunową) teorię budowy związków (zwaną też teorią dualistyczną) oraz ułożył pierwiastki chemiczne w szereg, zgodnie z ich rosnącą tendencją do łączenia się z coraz bardziej elektrododatnimi pierwiastkami (teoria ta wykluczała jednak możliwość łączenia się ze sobą tylko atomów tego samego pierwiastka). Berzelius uważał, że właściwości elektryczne substancji są bodźcem wszelkich przemian chemicznych.

W latach 1807–12 wyznaczył dokładne masy atomowe i cząsteczkowe wielu pierwiastków i związków chemicznych, potwierdzając prawa stosunków stałych i wielokrotnych. Udoskonalił także metody analityczne, m.in. rozszerzając zastosowanie dmuchawki (analiza dmuchawkowa) i wprowadzając palnik spirytusowy, bibułę filtracyjną oraz nowe rodzaje naczyń laboratoryjnych.

W 1814 opracował, obowiązujące do dziś w swym głównym trzonie, zasady symboliki (literowej) pierwiastków chemicznych i zgodnie z nią podał wzory niektórych związków nieorganicznych, np. wody. W latach 1818–34 badał skład meteorytów. Zajmował się: żelazokrzemem, wanadem, kwasem molibdenowym, związkami fluoru, chromu, telluru. Wydzielił z mięśni kwas mlekowy (1806), z mleka kazeinę (1812), odkrył m.in. kwas pirogronowy (1835), chlorofil (1838), kwasy żółciowe (1841). Wprowadził pojęcia i nazwy: izomeria, alotropia i kataliza; pierwiastkom chlor, brom i jod nadał wspólną nazwę halogeny. Badał także możliwość wykorzystania porostów jako środków spożywczych. Zwalczał znachorstwo.

Odkrycia pierwiastków

Berzelius odkrył i wyodrębnił wiele pierwiastków chemicznych, odkryć takich dokonali także jego uczniowie. W 1803 odkrył, wraz ze swym uczniem W. Hisingerem, cer (otrzymali tlenek ceru). Pierwiastek ten odkrył niezależnie od nich także M.H. Klaproth i właśnie jemu przypisuje się to odkrycie. W pracowni Berzeliusa 1817 został odkryty lit. Dokonał tego J.A. Arfvedson podczas badania nowego minerału petalitu; na pamiątkę odkrycia w minerale Berzelius nadał pierwiastkowi nazwę lithion (od greckiego líthos ‘kamień’), zamienioną później na lithium. W tymże laboratorium 1830 N.G. Sefström odkrył w rudach żelaza pochodzących ze Szwecji wanad. Berzelius zbadał właściwości nowoodkrytego pierwiastka.

Berzelius kupił podupadłą fabrykę kwasu siarkowego, w której ponownie uruchomił produkcję. W szlamie z komór ołowianych wykrył obcą substancję, którą sprowadził do swego laboratorium i poddał badaniom. W 1817 odkrył w niej nowy pierwiastek, który nazwał selenem. Pierwiastek towarzyszył tellurowi. Berzelius zwrócił uwagę na duże podobieństwo chemiczne obu pierwiastków. Zbadał też, że selen wykazuje cechy metali, ale także podobieństwo do siarki (niemetalu). W 1814 wykazał, że krzemionka (SiO₂) ma właściwości słabego kwasu, 1823 wyodrębnił z niej pierwiastek łączący się z tlenem i nazwał go silicium, krzem. W 1824 po raz pierwszy otrzymał cyrkon (odkryty 1789 przez Klaprotha), 1828 wyodrębnił z minerału nowy pierwiastek i nazwał go torem.