Arktyka. Odkrycia i podróże
 
Encyklopedia PWN
Arktyka. Odkrycia i podróże.
Najstarsze wieści o A. pochodzą z ok. 330 p.n.e. od Greka Pyteasza z Massalii (ob. Marsylia). W IX–XI w. Normanowie dotarli do M. Białego, Grenlandii i M. Baffina, a w XII–XIII w. rybacy i łowcy fok z północnej Rusi, zw. Pomorcami, osiągnęli Nową Ziemię i M. Karskie, jednakże odkrycia te nie upowszechniły się. Dopiero w XV i XVI w. wielu żeglarzy zaczęło szukać północnych dróg mor. do Indii i Chin; na północ od Ameryki (Przejście Północno-Zachodnie) poszukiwania prowadzili m.in. G. Caboto, M. Frobisher, J. Davis, H. Hudson i W. Baffin, a na połnoc od Eurazji (Przejście Północno-Wschodnie) — H. Willoughby, R. Chancellor, S. Burrough, Hudson i W. Barents. Rozwój szlaków handl. wokół Afryki i przez Cieśn. Magellana spowodował 200-letnią przerwę w wyprawach arktycznych, jedynie żeglarze i kupcy ros. nadal dokonywali odkryć w A.: 1648 S.I. Dieżniow opłynął północno-wschodnie wybrzeża Syberii i odkrył cieśninę między Azją a Ameryką, 1712 M. Wagin osiągnął W. Nowosyberyjskie, 1728 V.J. Bering i A. Czirikow ponownie odkryli cieśninę (później zw. Cieśniną Beringa), 1732 M. Gwozdiew i I. Fiodorow odkryli Alaskę, 1742 S. Czeluskin dotarł do północnego cypla (przyl. Czeluskin) płw. Tajmyr, 1765 W. Cziczagow osiągnął 80°26′N na północny zachód od Spitsbergenu; 1733–42 prowadziła badania ros. Wielka Ekspedycja Północna, z udziałem V.J. Beringa, Ch. i D. Łaptiewów, S. Małygina, W. Proncziszczewa, penetrując wybrzeża Syberii i Alaski. Wzmożenie poszukiwań polarnych nastąpiło w XIX w., podjęto kolejne próby sforsowania Przejścia Północno-Wschodniego (F. Wrangel, P. Anjou, G.W. de Long i in.), które 1878–79 pierwszy przebył N.A. Nordenskjőld na statku Vega, w kierunku wschodnim; trudniejsze było zdobycie Przejścia Północno-Zachodniego, kolejno próbowali tego dokonać J.C. Ross (zlokalizowanie bieguna magnet.), W. Parry, J. Franklin i in.; poszukiwaniem tragicznie zakończonej ekspedycji Franklina zajmowało się ok. 40 wypraw, w trakcie jednej z nich R. McClure stwierdził (1853), że Przejście Północno-Zachodnie istnieje; pierwszy przebył je jednak dopiero 1903–06 R. Amundsen na statku Gjőa, w kierunku zachodnim; podejmowano też próby zdobycia bieguna północnego: 1827 Parry i Ross, 1876 G.S. Nares, 1893–97 F. Nansen na statku Fram, 1897 S.A. Andrée balonem; zdobywcą bieguna został 1909 R.E. Peary (posługiwał się psimi zaprzęgami). Rozwinęły się regularne badania naukowe A., zwłaszcza w ramach Międzynar. Roku Polarnego 1882/83 (8 państw) i 1932/33 (13 państw, w tym Polska). W XX w. dokonywano w A. wielu pionierskich przedsięwzięć: 1914–15 lodołamacze ros. Tajmyr i Wajgacz pod dowództwem B. Wilkickiego przepłynęły Przejście Północno-Wschodnie w kierunku zachodnim; 1914 pol. lotnik w służbie ros. J. Nagórski latał samolotem nad polami lodowymi; 1926 R. Byrd doleciał do bieguna północnego samolotem, a  Amundsen, U. Nobile i L. Ellsworth — sterowcem Norge; 1928 G.H. Wilkins i C.B. Eielson przelecieli samolotem nad O. Arktycznym z Alaski na Spitsbergen; 1932 lodołamacz radziecki Sibiriakow przepłynął Przejście Północno-Wschodnie w jednym sezonie nawigacyjnym, otwierając żeglugę Północną Drogą Morską; 1937 I. Papanin zał. stację badawczą na dryfujących lodach O. Arktycznego (Siewiernyj polus); 1944 kanad. szkuner-lodołamacz St. Roch przepłynął Przejście Północno-Zachodnie w jednym sezonie nawigacyjnym (w kierunku zachodnim); 1958 amer. okręt podwodny o napędzie jądr. Nautilus przepłynął pod lodami do bieguna północnego; 1977 lodołamacz radziecki o napędzie jądr. Arktika osiągnął biegun jako pierwszy statek nawodny, a 1992 — lodołamacz szwedz. Oden jako pierwszy statek o napędzie konwencjonalnym. Polacy badali Arktykę od 1. poł. XIX w., m.in.: A. Czekanowski i J. Czerski badali polarne regiony Syberii, L. Hryniewiecki i J. Morozowicz — Nową Ziemię, K. Bohdanowicz — Płw. Czukocki i Alaskę, a K. Wołłosowicz — W. Nowosyberyjskie; pol. wyprawy nauk. działały w A. od 1932 na Wyspie Niedźwiedziej, Grenlandii i Spitsbergenie, gdzie od 1978 pracuje stała pol. stacja Hornsund.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Spitsbergen, tundra (Arktyka)fot. A. Musiał/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia