Paracelsus

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Paracelsus, właśc. Theophrastus Bombastus von Hohenheim, ur. 10 XI 1493, Einsiedeln (Szwajcaria), zm. 24 IX 1541, Salzburg,

szwajcarsko-niemiecki lekarz, przyrodoznawca i filozof.

Urodził się 10 XI 1493 w Einsiedeln (Szwajcaria). Jeden z prekursorów nowożytnej medycyny, twórca jatrochemii. Syn lekarza (Wilhelma Bombasta), początkowo kształcił się u swego ojca. Następnie studiował m.in. w Wiedniu i Ferrarze, gdzie 1515 ukończył uniwersytet, uzyskując stopień doktora medycyny. W latach 1527–28 był lekarzem miejskim w Bazylei oraz profesorem medycyny na tamtejszym uniwersytecie. W 1528 wyjechał z Bazylei i rozpoczął burzliwe i tułacze życie wędrownego lekarza. Objechał prawie całą zachodnią i środkową Europę (był również w Polsce), zyskując wielkie doświadczenie lekarskie oraz sławę jako lekarz „cudotwórca” i uczony alchemik.

Wiedza tajemna

Paracelsus odegrał istotną rolę w rozwoju nowożytnego przyrodoznawstwa, a zwłaszcza medycyny. W poglądach filozoficznych był jednym z czołowych przedstawicieli renesowej filozofii przyrody w jej panteistyczno-okultystycznej odmianie. Uważał, że we Wszechświecie istnieją tajemne, duchowe związki, których opanowanie przez magię pozwala kierować przebiegiem realnych procesów.

Stojąc na stanowisku panteizmu, pojmował Wszechświat jako przepełniony boskim pierwiastkiem i przyjmował istnienie pełnej analogii między człowiekiem jako mikrokosmosem a Wszechświatem jako makrokosmosem. Ze stanowiskiem tym łączył witalistyczny (witalizm) pogląd, że w każdym organizmie ludzkim tkwi osobny pierwiastek życiowy — „archeusz”, który kieruje jego czynnościami. Z tymi spekulatywnymi poglądami godził nowożytną zasadę opierania przyrodoznawstwa i medycyny na obserwacji i doświadczeniu.

Początki jatrochemii

Paracelsus występował przeciwko skostniałym tradycjom myślowym średniowiecza. Zerwał z autorytatywnym traktowaniem poglądów Hipokratesa, Galena, Ibn Siny, poddając niektóre z nich publicznej krytyce. Wbrew panującym w owym czasie poglądom i zwyczajom wskazywał na nierozerwalny związek chirurgii, medycyny (terapii) i chemii. Głosił, że podstawą czynności organizmu są procesy chemiczne, a w nich główną rolę odgrywają uznane za podstawowe elementy budowy materii: rtęć, siarka i sól, wszystkie obecne we wszystkich ciałach, choć w różnych proporcjach. Odchylenia w organizmie od normalnych proporcji tych 3 alchemicznych elementów powodują choroby, których leczenie powinno polegać na przywracaniu równowagi elementów alchemicznych przez wprowadzanie do organizmu substancji zawierających — jak sądził — nadmiar brakujących w chorym organizmie elementów. Koncepcje te stały się podstawą jatrochemii.

W miejsce dawniejszych skomplikowanych recept wprowadził leki proste — roślinne i mineralne, zwłaszcza metaliczne (m.in.: preparaty rtęci, miedzi, żelaza, antymonu, ołowiu, zastosował rtęć do leczenia rozpowszechniającej się wówczas kiły — wiele preparatów sam wyodrębnił i opisał). Wprowadził też zasadę ścisłego dozowania leków. Zbadał trujące właściwości rozmaitych stosowanych preparatów, stworzył w ten sposób podwaliny do rozwoju także chemii medycznej i toksykologii.

Kontrowersyjny geniusz

Działalność i poglądy Paracelsusa, jakkolwiek nie miały ściśle naukowego charakteru, wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się teorii medycznych i chemicznych aż do poczatku XVIII w., przyczyniły się do wzrostu zainteresowania przyrodoznawstwem i zainicjowały ruch pansofistyczny (pansofia) w Niemczech.

Pod koniec życia przebywał w Salzburgu, gdzie zmrł w nędzy 24 IX 1541. Od 1752 jego szczątki spoczywają w tamtejszym kościele świętego Sebastiana. Osoba i działalność Paracelsusa dostarczały rysów charakterystycznych dla postaci doktora Fausta i innych bohaterów podań ludowych o alchemikach.