gąbki

gąbki, Porifera (Spongiaria, Spongiae),

typ osiadłych, najbardziej pierwotnych zwierząt wielokomórkowych;

ok. 5 tysięcy znanych, współcześnie żyjących gatunków; w większości morskich; spośród 8 gatunków krajowych najpospolitsze są: nadecznik stawowy i nawodnik rzeczny (Ephydatia fluriatilis). Gąbki nie mają otworu gębowego ani odbytowego, nie mają też wyodrębnionych narządów i właściwych tkanek, a ich komórki odznaczają się dużymi możliwościami zmiany formy i funkcji. Najmniejsze gąbki mają zaledwie kilka mm długości, największe dorastają do 1 m średnicy i wysokości (np. tropikalna Spheciospongia). Większość gatunków odznacza się nieregularnymi kształtami ciała i przyjmują postać skorup albo drzewkowatych tworów porastających podłoże, inne przypominają wyprostowane puchary lub kolumny. Niektóre gatunki są promieniście symetryczne, np. głębokowodne gąbki szklane o bardzo regularnej budowie; gąbki są zazwyczaj intensywnie ubarwione, najczęściej: zielono, żółto, pomarańczowo i czerwono. Ich ciało z zewnątrz okrywa warstwa spłaszczonych komórek (pinakocyty) o charakterze nabłonka (pinakoderma), pod nią znajduje się warstwa mezohylu zbudowanego z galaretowatej substancji podstawowej zawierającej liczne ameboidalne komórki (archeocyty, kollencyty, sklerocyty i spongocyty) oraz elementy szkieletowe. Szkielet jest zbudowany z zestawionych ze sobą igieł (spikul) wapiennych, krzemionkowych lub włókien sponginowych. Całe ciało jest zorganizowane wokół systemu kanałów umożliwiających ciągły przepływ wody wywołany działalnością komórek kołnierzykowych (choanocytów) skupionych w komorach lub kanałach wiciowych. Woda wpływa przez liczne otwory położone na powierzchni ciała (ostia), następnie kanałami doprowadzającymi dostaje się do komór wiciowych i systemem kanałów odprowadzających dopływa do dużych otworów wyrzutowych (oskula), przez które jest usuwana na zewnątrz; woda dostarcza gąbkom pokarm i tlen, z jej prądem są usuwane na zewnątrz zbędne produkty przemiany materii oraz wydalane larwy. Gąbki są filtratorami, najdrobniejsze cząstki są wychwytywane w kanałach lub komorach wiciowych przez komórki kołnierzykowe, inne — fagocytowane, przez komórki wyściełające kanały doprowadzające. Gąbki nie mają układu nerwowego, nie stwierdzono też u nich komórek czuciowych ani komórek nerwowych; nie mają również wyodrębnionego układu mięśniowego, pokarmowego, oddechowego, wydalniczego i układu krążenia. Większość gąbek to obojnaki, pozostałe to zwierzęta rozdzielnopłciowe — nie mają wyodrębnionych gonad, komórki płciowe są rozproszone w mezohylu, powstają z archeocytów lub komórek kołnierzykowych; nasienie jest wyrzucane z prądem wody otworami wyrzutowymi, do ciała innych gąbek dostaje się przez ostia; u większości gatunków w ciele organizmu macierzystego kształtuje się orzęsiona larwa — parenchymula, wyrzucona z prądem wody przez otwory wyrzutowe przytwierdza się do podłoża, przebudowuje się i daje początek nowej gąbce; rozmnażanie bezpłciowe u gąbek polega na wytwarzaniu przetrwalnikowych pakietów komórek (np. gemule u słodkowodnych Spongillidae); niektóre gatunki rozmnażają się przez pączkowanie. Gąbki wykazują bardzo duże zdolności regeneracyjne; główną rolę w tym procesie odgrywają archeocyty. W osadach szkieletów gatunków kopalnych zachowały się igły, głównie w osadowych skałach organogenicznych, np. igły krzemionkowe w spongiolitach. Rozróżnia się 3 gromady gąbek: gąbki wapienne, Calcarea (szkielet z węglanu wapnia), gąbki zwyczajne, Demospongiae (szkielet z krzemionki i sponginy) i gąbki szkliste, Hexactinellida (szkielet z krzemionki).