Boże Narodzenie

Boże Narodzenie, łac. Natale Domini,

chrześcijańskie święto obchodzone od starożytności dla wspomnienia i uczczenia narodzin (wcielenia) Jezusa Chrystusa.

Według świadectw historycznych (m.in. kalendarz z 354) w Rzymie uroczystość Bożego Narodzenia istniała już 326; wprowadzono ją prawdopodobnie wcześniej, ustalając datę na 25 XII, aby przezwyciężyć (lub zaadaptować) pogański kult Niezwyciężonego Słońca, czczonego tego właśnie dnia od czasów cesarza Aureliana (270–275). Chrześcijanie, nie znający faktycznej daty narodzin Jezusa, wybrali symboliczny dzień zimowego przesilenia, po którym noc-ciemność ustępuje dniowi-światłu, nawiązując w ten sposób do obrazu Jezusa jako „światłości świata”. Święto wprowadzone do rzymskiego kalendarza liturgicznego szybko się rozpowszechniło: w IV w. było obchodzone m.in. w północnej i zachodniej Afryce, w Hiszpanii, północnej Italii, Kapadocji, Konstantynopolu i Antiochii. Na Wschodzie od III w. była to uroczystość Objawienia Boga-Pana (Teofania lub Epifania), łączona z chrztem w Jordanie, przypadająca 6 I; z czasem wydzielono 2 uroczystości: 25 XII — Boże Narodzenie, 6 I — na Wschodzie chrzest Jezusa w Jordanie, na Zachodzie Epifania (Trzech Króli). Pod koniec IV w. do Bożego Narodzenia dołączono święta: Szczepana, pierwszego męczennika (26 XII), Jana Apostoła i Ewangelisty (27 XII) i Świętych Młodzianków (28 XII), a w Kościele wschodnim dodatkowo apostołów Piotra i Pawła. Około 615 liturgiczne obchody Bożego Narodzenia poszerzono w oktawę (25 XII–1 I) dla podkreślenia ważności Bożego Narodzenia w strukturze świąt kościelnych; ostatni dzień oktawy został poświęcony Marii-Bożej Rodzicielce. Obecnie w Kościele rzymskokatolickim, Kościołach prawosławnych używających kalendarza gregoriańskiego i protestanckich Boże Narodzenie jest obchodzone 25 XII, w Kościele greckokatolickim oraz Kościołach prawosławnych używających kalendarza juliańskiego — 7 I. Według postanowień Soboru Watykańskiego II liturgiczne obchody Bożego Narodzenia obejmują czas od nieszporów 24 XI do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po Epifanii; dawniej trwały do święta Ofiarowania Pańskiego 2 II), a są poprzedzone czterotygodniowym adwentem, który zamyka Wigilia (od IV w.). Początkowo w Rzymie z okazji Bożego Narodzenia celebrowano mszę wigilijną i mszę odprawianą rankiem 25 XII; zgodnie ze starożytnym zwyczajem wywodzącym się z VI w., a nawiązującym do wczesnej tradycji Kościoła jerozolimskiego, księża mają obowiązek odprawienia tego dnia 3 mszy: o północy (w Rzymie papież odprawiał ją w bazylice Santa Maria Maggiore, gdzie znajdowała się imitacja groty narodzenia Chrystusa, stąd nazwa missa ad praesepe — msza przy żłobie, w Polsce zw. pasterką), o świcie i w dzień; w średniowieczu opatrzono ten zwyczaj symboliczną interpretacją potrójnych narodzin Chrystusa: 1) odwiecznie z Ojca w Trójcy Świętej, 2) w ciele ludzkim z Marii Dziewicy, 3) mistycznych narodzin w duszach wiernych przez łaskę.

Ze świętami Bożego Narodzenia, zw. w Polsce Godami lub Godnimi Świętami, są związane bogate tradycje ludowe, obejmujące prastare zwyczaje i wierzenia pogańskie wywodzące się z obchodów świąt agrarnych i zaduszkowych z okresu przesilenia zimowego, obrzędy chrześcijańskie upowszechnione przez Kościół oraz zwyczaje stanowiące efekt połączenia ludowości z tradycją chrześcijańską. Pogańskim zabobonom Kościół nadał własną chrześcijańską symbolikę (np. wiecznie zielone drzewko, symbolizujące odradzającą się wciąż na nowo życiodajną siłę słońca i zapewniające szczęście, połączono z biblijnym drzewem życia, ozdoby — z rajskimi owocami, łańcuchy — z wężem kusicielem, a gwiazdę na wierzchołku drzewa — z gwiazdą prowadzącą Mędrców ze Wschodu do Betlejem); choinka, wywodząca się prawdopodobnie z Alzacji (XV–XVI w.), w całej Europie upowszechniła się w XIX w. (w Polsce na przełomie XVIII i XIX w.). Do zwyczajów świątecznych należą też: przyozdabianie domów (snopy zboża symbolizujące dostatek, siano pod obrusem), szopka (wprowadzona prawdopodobnie przez św. Franciszka, upowszechniona przez braci mniejszych w XIII w.), jasełka (pozostałość po średniowiecznych dramatach i inscenizacjach ludowych, 1736 zakazane w kościołach przez polski episkopat), śpiewanie kolęd i pastorałek (w Polsce co najmniej od początku XVI w.), wysyłanie kartek świątecznych (zapoczątkowane 1846 przez Anglika J. Horsleya), obdarowywanie bliskich prezentami, kolędowanie (odwiedzanie domów przez przebierańców z szopką i kolędami) oraz kościelna kolęda — odwiedziny parafian przez proboszcza lub wikarego. Charakterystyczną cechą polskiej obyczajowości jest przesunięcie świętowania z pierwszego dnia (25 XII) na wieczór wigilijny z uroczystą postną wieczerzą wigilijną, która ma charakter obrzędu sakralnego z licznymi nakazami i zakazami. Rozpoczyna ją łamanie się opłatkiem, który symbolizuje miłość i jedność — zwyczaj ściśle polski, popularyzowany przez Kościół od XVIII w., przyjęty na wsi na początku XX w. Stanowi nawiązanie do starochrześcijańskich eulogiów — specjalnych chlebów ofiarnych składanych na ołtarzu, których część konsekrowano i spożywano jako Eucharystię, resztę zaś święcono po mszy i roznoszono do domów.

Pierwotnie 24 XII był ważnym dniem w pogańskim cyklu obrzędowym poświęconym kultowi zmarłych (zimowe zaduszki), z czego etnologowie wyprowadzają szczególność tych dni w zwyczajach ludowych, w posiłku wigilijnym zaś widzą pozostałość po uczcie ofiarnej poświęconej zmarłym, na co zdaje się wskazywać praktykowanie w ten dzień licznych wróżb i zabiegów magicznych (zakaz pożyczania czegokolwiek obcym, wymóg parzystej liczby osób przy stole wigilijnym i dodatkowego nakrycia, karmienie zwierząt domowych resztkami z wieczerzy zmieszanymi z opłatkiem, obwiązywanie drzew słomą, wróżby matrymonialne i meteorologiczne). Z uroczystością św. Szczepana (26 XII) związany jest zwyczaj święcenia w kościołach owsa (rzadziej grochu, jęczmienia czy bobu), którym po mszy obsypywano księdza, upamiętniając w ten sposób ukamienowanie pierwszego męczennika; wg etnologów jest to wtórna interpretacja magicznego zabiegu posypywania zbożem ludzi i dobytku w celu zapewnienia im zdrowia, szczęścia i urodzaju.

W ikonografii chrześcijańskiej Boże Narodzenie stanowi jeden z głównych tematów przedstawień religijnych; od 2. połowy XIV w. łączony ze scenami Zwiastowania, Adoracji Dzieciątka, Pokłonu Pasterzy i Hołdu Trzech Króli.

Bibliografia

W. Klinger Obrzędowość ludowa Bożego Narodzenia, jej początek i znaczenie pierwotne, Poznań 1926

Z. Kossak Rok polski. Obyczaj i wiara, Warszawa 1958

M. Borejszo Boże Narodzenie w polskiej kulturze, Poznań 1996.

Szopka krakowska

Szopka krakowska

Kielisiński Kajetan, Szopka z Medyki, akwaforta 1835

Boże Narodzenie. Pasterka Roku Jubileuszowego w Rzymie

Betlejem, Grota Narodzenia

Faras, fresk Boże Narodzenie podczas prac polskich archeologów (Sudan)

Czechowicz Szymon, Pokłon Trzech Króli — Galeria Obrazów, Lwów

Gentile da Fabriano, Pokłon Trzech Króli, 1423 — Galleria degli Uffizi, Florencja

Ghirlandaio Domenico, Pokłon pasterzy, 1485 — kościół Santa Trinita, Capella Sassetti, Florencja

Goes Hugo van der, Pokłon pasterzy, 1474–76 — Galleria degli Uffizi, Florencja

Bosch Hieronymus, Pokłon Trzech Króli (Ołtarz Epifanii), ok. 1510–16 — Museo del Prado, Madryt

Tintoretto Jacopo, Pokłon pasterzy, 1579–81 — Scuola di San Rocco, Wenecja

Correggio, Pokłon pasterzy, ok. 1530 — Gemäldegalerie, Drezno

Lochner Stefan, ołtarz z Pokłonem Trzech Króli w katedrze w Kolonii, 1440–45 (Niemcy)

Leonardo da Vinci: studium do Pokłonu Trzech Króli, ołówek, tusz, ok. 1481 — Galleria degli Uffizi, Florencja

Betlejem, Kościół Narodzenia