żydowska muzyka,
kultura muzyczna Żydów.
żydowska muzyka
Encyklopedia PWN
Najstarsze wzmianki o muzyce żydowskiej sięgają końca II tysiąclecia p.n.e. Są nieliczne i nie dają pełnego jej obrazu. Pewnych informacji dostarcza ikonografia (m.in. freski staroegipskie) oraz Biblia, zwłaszcza Pięcioksiąg, Psalmy, Lamentacje, Pieśń nad pieśniami. Z tych źródeł wiadomo, że dawni Żydzi (Hebrajczycy) dysponowali bogatym instrumentarium muzycznym (ponad 30 różnych instrumentów, m.in.: harfa, kitara, instrumenty dęte, bębenki, cymbały), dominowała jednak muzyka wokalna, oparta na skalach wąskozakresowych. Muzykę żydowską kształtowała kultura religijna, uwidoczniały się wpływy kultur Mezopotamii i Egiptu (tańce w świątyniach). W czasach Pierwszej Świątyni uprawiano śpiew antyfonalny i responsorialny, przeważały psalmy (hymny, pieśni hołdownicze, błagalne, żałobne). Muzyka, zarówno instrumentalna, jak i wokalna, towarzyszyła obrzędom liturgicznym, uświetniała uroczystości dworskie (zwłaszcza za panowania Dawida, Salomona), obchody świąt narodowych i rodzinnych. Po zburzeniu Drugiej Świątyni (70 r. n.e.) i wygnaniu Żydów z Jerozolimy obowiązywał zakaz uprawiania muzyki instrumentalnej; wskutek tego zaczęły się rozwijać nowe formy wokalnej muzyki synagogalnej, podlegające wpływom kultury muzycznej krajów diaspory. Zaznaczyły się wpływy greckie (skale heptatoniczne). Powstały nowe, nieco odmienne kręgi kultury żydowskiej, utworzone przez Żydów sefardyjskich, osiadłych w krajach arabskich i na Półwyspie Iberyjskim (Hiszpania), oraz przez Żydów aszkenazyjskich, osiadłych w Niemczech i w krajach Europy Wschodniej. Na ziemiach polskich, w granicach dawnej Rzeczypospolitej, działali liczni kantorzy, będący zarazem kompozytorami lub autorami opracowań muzyki liturgicznej. W Polsce w okresie międzywojennym zyskali sławę m.in. kantorzy Wielkiej Synagogi na Tłomackiem w Warszawie: G. Sirota, M. Kusewicki, P. Szerman. Synagoga ta była synagogą reformowaną, w której kantorom towarzyszył 120-osobowy chór, zespół instrumentalny i organy (w synagogach ortodoksyjnych nadal obowiązuje zakaz akompaniamentu instrumentalnego). Na pograniczu muzyki sakralnej i ludowej plasuje się muzyka chasydów, mistycznego odłamu Żydów ortodoksyjnych; połączona ze śpiewem i tańcami ma charakter radosnej adoracji Boga. Teksty śpiewów pochodzą na ogół z Psalmów, ale też są tworzone doraźnie, w formie okolicznościowych kupletów, w języku jidysz lub w językach krajów diaspory. Muzyka chasydów jest zwykle anonimowa, powstawała i była wykonywana zwłaszcza podczas biesiad na dworach cadyków, świątobliwych, charyzmatycznych przywódców (w Polsce przed II wojną światową było np. ok. 100 takich dworów), uświetniała także uroczystości rodzinne. Obecnie jest kultywowana w ośrodkach chasydów w Izraelu, Stanach Zjednoczonych i niektórych krajach Europy Zachodniej. W żydowskiej muzyce ludowej poza elementami oryginalnymi dają się zauważyć wpływy muzyki narodów, wśród których Żydzi żyli. Dużą różnorodnością gatunkową odznaczają się żydowskie pieśni historyczne, miłosne, rodzinne, dziecięce, rzemieślnicze, żołnierskie, kołysanki, pieśni z okresu II wojny światowej, zwłaszcza pieśni powstałe w gettach i in. Żydowska pieśń ludowa była tworzona na ogół przez twórców anonimowych; jednym z twórców znanych z nazwiska jest krakowski stolarz M. Gebirtig (właściwie Bertig, 1877–1942). Muzykę ludową wykonywały kapele klezmerskie, do II wojny światowej liczne też na ziemiach polskich. Elementy muzyki żydowskiej, zarówno synagogalnej, jak i ludowe, były wprowadzane do muzyki artystycznej, zwłaszcza przez kompozytorów pochodzenia żydowskiego, m.in. E. Blocha, M. Brucha, M. Castelnuovo-Tedesco, P. Dessaua, A. Schönberga. Do popularyzacji ludowej muzyki żydowskiej przyczynił się musical Skrzypek na dachu J. Bocka i J. Steina. W muzyce światowej wybitną rolę odegrali kompozytorzy pochodzenia żydowskiego, m.in. F. Mendelssohn-Bartholdy, G. Mahler, Schönberg, A. Tansman, G. Meyerbeer, J. Offenbach, także liczni dyrygenci i muzycy wirtuozi.
Marian Fuks
