tożsamość

tożsamość,

termin o wielu znaczeniach, bardziej lub mniej zbieżnych, dlatego że w każdym wypadku chodzi o to, iż jednostki i grupy nieuchronnie ulegające podczas swego trwania licznym zmianom, zachowują jednak pewne cechy stałe, decydujące o tym, kim lub czym są, i — tym samym — wyróżniające je spośród innych jednostek i grup.

Na ogół zakłada się, iż w grę wchodzi nie tylko sam fakt posiadania takich cech oraz ich dostrzegalność dla zewnętrznego obserwatora (tożsamość obiektywna), lecz również, a nawet przede wszystkim, świadomość ich posiadania, a więc z jednej strony wyraźne poczucie ciągłości swego istnienia, z drugiej — indywidualności i odrębności (tzw. tożsamość subiektywna). Zakłada się też z reguły, że posiadanie określonej tożsamości stanowi elementarną potrzebę każdej jednostki oraz konieczny warunek istnienia grupy społecznej. Brak lub osłabienie tożsamości są uważane za objaw patologiczny, symptom choroby lub kryzysu. W wypadku jednostki ma się na myśli bądź jej — będącą przedmiotem zainteresowania psychologii — tożsamość osobistą, polegającą na samookreśleniu się jako osoby różniącej się w jakiś istotny sposób od innych osób, bądź jej tożsamość społeczną, polegającą na samozaliczeniu się do określonej grupy społecznej oraz uświadamianiu sobie odmienności tej grupy od wszystkich innych grup danego rodzaju (narodów, wspólnot religijnych, mieszkańców określonych regionów, członków partii politycznych). Tożsamość społeczna (ewentualnie narodowa, kulturowa, polityczna, religijna, pokoleniowa itp.) stanowi przedmiot zainteresowania psychologii społecznej i socjologii, a także innych nauk społecznych. Jednostka ma wiele tożsamości społecznych, ponieważ należy do więcej niż jednej grupy społecznej i gra w życiu rozmaite role społeczne. Różne tożsamości społeczne są ze sobą lepiej lub gorzej zharmonizowane, a posiadanie i względne znaczenie każdej z nich zależy zarówno od fazy życia jednostki i wielu czynników sytuacyjnych, jak i od rodzaju panującej kultury. W przypadku grup społecznych mówi się o ich tożsamości zbiorowej, rozumianej czasem po prostu jako suma jednostkowych aktów identyfikowania się z grupą, kiedy indziej zaś jako zespół cech przysługujących grupie jako takiej, niezależnie od aktualnej liczby indywidualnych aktów identyfikacji. Tak więc np. jedni autorzy zajmujący się tożsamością narodową skupiają całą uwagę na świadomości jednostek identyfikujących się ze swoim narodem, natomiast inni zajmują się raczej obserwacją zjawisk, których istnienie nie jest zależne od stanu tej świadomości (np. swoisty sposób życia, styl kultury lub swoista kultura wysoka, stworzona przez elity i niekoniecznie wchodząca w zakres aktualnego doświadczenia większości członków narodu, niemniej jednak stanowiąca jego ważny wyróżnik). Zdarzają się wszakże badacze, którzy w ogóle odrzucają pojęcie tożsamości zbiorowej (kolektywnej), zakładając, iż tożsamość przysługuje wyłącznie jednostkom, gdyż tylko one mogą być świadome.

Problematyka tożsamości ma w myśli społecznej długą historię, ale termin „tożsamość” wszedł w powszechne użycie dopiero w ostatnich dekadach XX w., stając się jedną z centralnych kategorii zarówno nauk społecznych, jak i języka potocznego. Do prehistorii socjologicznego pojęcia tożsamość należą m.in. koncepcje więzi społecznej rozumianej jako więź psychiczna, charakteru narodowego i duszy grupy, osobowości i kultury, grup odniesienia. Decydujący wpływ na ukształtowanie się pojęcia tożsamości miały wywodzące się od W. Jamesa koncepcje jaźni społecznej rozwijane przez przedstawicieli interakcjonizmu symbolicznego oraz koncepcje psychoanalityczne, a wśród nich zwłaszcza koncepcja E.H. Eriksona, od którego prac zaczęła się obecna kariera terminu tożsamość. Tożsamość (rozumiana najczęściej jako tożsamość subiektywna) nierzadko bywa uważana za najważniejszy czynnik różnicujący współczesne społeczeństwa, ważniejszy od wysuwających się dawniej na pierwszy plan czynników położenia materialnego. Za takim podejściem przemawia m.in. charakter wielu współczesnych ruchów społecznych, których głównym celem jest raczej zdobycie społecznego uznania dla odrębności grupowych (kulturowych, etnicznych, religijnych, obyczajowych) niż osiągnięcie na drodze redystrybucji dóbr takiej równości członków społeczeństwa, której ceną byłoby upodobnienie ich do siebie. Z tego powodu niektórzy autorzy piszą o nasilającej się „tendencji do partykularyzacji” i „retrybalizacji”.

Tożsamość stała się współcześnie jedną z najczęściej i najpowszechniej przywoływanych wartości, przy czym jej obrońcami bywają zarówno rzecznicy indywidualizacji, jak i zwolennicy większego podporządkowania członków wspólnotom. W pierwszym wypadku uważa się tożsamość za przedmiot wyboru i społecznych konwencji (np. feministyczne hasło „nikt nie rodzi się kobietą”), podczas gdy w drugim uważa się ją (w każdym razie biologicznie i kulturowo zdeterminowaną tożsamość „podstawową”) za predestynowaną i niezbywalną. Zwolennicy pierwszego z tych stanowisk są nazywani konstrukcjonistami, drugiego — esencjalistami. Chociaż przedmiot tego sporu nie jest na ogół dostatecznie sprecyzowany, dotyka on bardzo istotnej sprawy, a mianowicie różnicy między sposobem przejawiania się tożsamości społecznej jednostki w różnych typach społeczeństw. W społeczeństwach tradycyjnych tożsamość społeczna jednostki pokrywała się przeważnie z pozycją społeczną przypisaną jej od chwili urodzenia przez sam fakt posiadania takich, a nie innych rodziców. W skrajnej postaci występowało to w społeczeństwach stanowych, zwłaszcza kastowych. Stopniowy rozkład tych społeczeństw czynił tożsamość coraz bardziej problematyczną i zależną od osobistych cech i osiągnięć jednostki, która z jednej strony wyzwalała się z tradycyjnych więzów, z drugiej jednak — nie przestawała odczuwać potrzeby przynależności do jakiejś wspólnoty, bycia częścią jakiegoś „my”. Zdaniem wielu współczesnych autorów, tożsamość jest w coraz mniejszym stopniu z góry zdeterminowana, natomiast w coraz większym staje się przedmiotem wyboru, będąc nieustannie konstruowana i negocjowana. W bardzo ruchliwych i zindywidualizowanych społeczeństwach współczesnych jednostki stają coraz częściej w obliczu konieczności definiowania od nowa swej tożsamości, której definicja wyuczona wcześniej okazuje się często nieadekwatna do nowych sytuacji życiowych (zmiany zawodu, środowiska społecznego, zamieszkiwanego na stałe kraju, systemu wartości, kręgu towarzyskiego itd.). Prowadzi to nierzadko do kryzysu tożsamości, doświadczanego nie tylko przez stosunkowo nieliczne jednostki wyobcowane lub żyjące na pograniczach różnych światów społecznych, lecz także przez coraz liczniejsze jednostki ze wszystkich środowisk, które znalazły się w sytuacji społecznej różniącej się zasadniczo od tej, do jakiej zostały w procesie socjalizacji przygotowane. Takie kryzysy tożsamości, do których kiedyś dochodziło głównie w momentach życiowych kataklizmów, stały się w społeczeństwie współczesnym nieporównanie bardziej pospolite. Stanowi to, zdaniem wielu autorów, wyjaśnienie popularności tematu tożsamości. Publikacje dotyczące tożsamości są poświęcone w części budowie teorii tożsamości, w części opisowi tożsamości rozmaitych grup, w części zaś kształtowaniu określonych tożsamości, albowiem tożsamość jest nie tylko kategorią analityczną, lecz także hasłem służącym tzw. polityce tożsamości.

Jerzy Szacki

Bibliografia

Z. Bokszański Tożsamość, interakcja, grupa, Łódź 1989;

M. Melchior Społeczna tożsamość jednostki, Warszawa 1990;

A. Kłoskowska Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996;

B. Synak Kaszubska tożsamość, Gdańsk 1998;

A. Giddens Nowoczesność i tożsamość, Warszawa 2001;

Wokół problemów tożsamości, red. A. Jawłowska, Warszawa 2001;

K. Koseła Polak i katolik. Splątana tożsamość, Warszawa 2003.

A.D. Smith National Identity, London 1991;

E. Balibar, I. Wallerstein Race, Nation, Class. Ambigous Identities, London–New York 1991;

R. Jenkins Social Identity, London–New York 1996;

Questions of Cultural Identity, eds S. Hall, P. du Gay, London 1996.