stosunki międzynarodowe

stosunki międzynarodowe,

część stosunków społecznych dotycząca wzajemnych relacji między państwami oraz innymi organizacjami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi.

Uczestnikami (podmiotami) stosunków międzynarodowych są przede wszystkim państwa, ale mogą też być inne podmioty prawa międzynarodowego (w tym narody oraz organizacje międzyrządowe, zwłaszcza ONZ) oraz uczestnicy życia międzynarodowego, nie mający osobowości międzynarodowej, którzy odgrywają samodzielną rolę w takich stosunkach, wchodząc bezpośrednio w relacje na płaszczyźnie międzynarodowej (partie polityczne, podmioty gospodarcze, międzynarodowe organizacje pozarządowe, związki religijne). Pojęcie państwa, jako podmiotu stosunków międzynarodowych jest określone przez prawo międzynarodowe, które definiuje państwo, jako suwerenną organizację terytorialną. W stosunkach międzynarodowych państwa występują nie tylko pojedynczo, ale także w ugrupowaniach o charakterze politycznym, które mogą mieć podmiotowość prawnomiędzynarodowe (organizacje międzynarodowe) lub jej nie mieć (sojusze itp.). Tradycyjnie po II wojnie światowej przyjmowano podział państw w stosunkach międzynarodowych na 3 grupy: państwa kapitalist., socjalist. (komunist.) i rozwijające się; obecnie, po rozpadzie ZSRR i bloku państw komunist., podział ten stał się nieaktualny. Z uwagi na pozycje państwa w stosunkach międzynarodowych można wyróżnić mocarstwa uniwersalne (ob. USA), potęgi regionalne lub sektorowe oraz państwa nie mające charakteru mocarstwa w żadnym aspekcie. Wśród pozapaństw. uczestników stosunkach międzynarodowych można wyróżnić: narody (zwłaszcza narody walczące o utworzenie własnego państwa), organizacje międzynar., zarówno międzyrządowe (ich członkami są państwa lub inne organizacje międzyrządowe, np. ONZ, NATO, UE, Rada Europy, OBWE, OECD), jak i pozarządowe (Międzynar. Kom. Czerwonego Krzyża, Transparency International, Pen Club, Greenpeace), ruchy międzynar. (np. ruch państw niezaangażowanych), uczestnicy transnar.: Kościoły transnar., korporacje, fundacje, także społeczności lokalne oraz podmioty krajowe (partie polit., podmioty gosp., organizacje społ., związki rel.). Ze względu na ich przedmiot można wyróżnić stosunki międzynarodowe polityczne, gosp., kult., społ., wojsk.-strategiczne, nauk.-techniczne.

Stosunki polit. odgrywają istotną rolę w życiu międzynar., tworząc ogólne warunki rozwoju i funkcjonowania pozostałych typów stosunków; między państwami są one kształtowane przez ich politykę zagr., która jest uzależniona zarówno od sytuacji wewn., jak i innych s.m. Głównymi celami polityki zagr. każdego państwa jest zapewnienie mu bezpieczeństwa, wzrost jego siły oraz pozycji międzynarodowej. Polityczne stosunki międzynarodowe są również kształtowane przez innych uczestników, m.in. organizacje międzyrządowe, zwłaszcza ONZ i pozarządowe, np. Amnesty International. Szczególną pozycję w kształtowaniu polityki zagr. zajmuje UE, która nie będąc państwem realizuje ją w ramach tzw. II filaru (Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeńtwa) oraz wspólna konstytucja UE, przyjęta przez państwa członkowskie 18 VI 2004. Klasyczna struktura stosunków polit. opartych na równowadze sił i sojuszach została zastąpiona przez tzw. konflikt Wschód–Zachód, a od końca lat 80. przechodzi kolejne przeobrażenia. Dużą rolę odgrywa tzw. konflikt Północ–Południe między państwami wysoko rozwiniętymi a rozwijającymi się. Od 2. poł. lat 90. znaczenia polit. nabrał konflikt między zwolennikami a przeciwnikami globalizacji. Globalne problemy współcz. świata to m.in.: radykalny wzrost liczby ludności, dysproporcje rozwojowe, zwłaszcza niedobór żywności, surowców i energii, postępująca degradacja środowiska naturalnego.

Stosunki dyplomatyczne są podtypem stosunków polit., urzędowymi stosunkami między 2 państwami, utrzymywanymi za pośrednictwem stałych lub czasowych misji przebywających na terytorium drugiego państwa. Obok klas. form dyplomacji rozwija się dyplomacja wielostronna, obejmująca gł. działanie w międzynar. organizacjach. Gospodarcze stosunki międzynarodowe obejmują wymianę towarów i usług, przepływ siły roboczej i kapitału. Istotny wpływ na kształt stosunków gosp. ma koncentracja kapitału w skali międzynar., co jest przejawem globalizacji. Oprócz państw coraz większą rolę w stosunkach międzynarodowych gospodarczych odgrywają regionalne ugrupowania integracyjne (Wspólnoty Eur., Północnoamer. Układ Wolnego Handlu), a także korporacje i fundacje transnarodowe. Po II wojnie świat. stworzono powszechne systemy organizowania międzynar. stosunków gosp. (IMF, IBRD, WTO). Jednak zasadniczy konflikt w stosunkach gosp. toczy się między wyborem przez te ugrupowania polityki liberalizmu lub protekcjonizmu, przy czym współcz. tendencje faworyzują w niektórych sferach stosunków liberalizm (redukcja ceł, ograniczanie subsydiów produkcyjnych i eksportowych, międzynar. kontrola środków pozataryfowych), a w innych protekcjonizm (ochrona własności intelektualnej, standardy sanitarne, utrudnienia imigracyjne). Obok powszechnych stosunków gosp. rozwija się współpraca regionalna, która niekiedy przybiera formę integracji (zwłaszcza Wspólnoty Eur.). Wśród stosunków międzynarodowych można wyróżnić stosunki współdziałania i konfliktu. Te pierwsze przejawiają się w umowach (zarówno prawnie wiążących, jak i o charakterze porozumień polit.), tworzeniu i rozwoju instytucjonalnych form współpracy (organizacje międzynar.), wreszcie bezpośrednim wykonywaniu wspólnych zadań.

Ostatnie lata przynoszą stopniowe przesuwanie się punktu ciężkości ze stosunków współistnienia (wolności od nacisków zewn.) na formy współpracy (np. ochrona środowiska). Stosunki konfliktowe były tradycyjnie rozwiązywane przez konflikt zbrojny, który był jedną z gł. form międzynar. stosunków politycznych. Delegalizacja wojny agresywnej w pakcie Brianda–Kellogga, a następnie w Karcie Narodów Zjednoczonych, spowodowała, że ta forma nie jest ob. oficjalnie akceptowana jako metoda prowadzenia polityki zagr.; gł. formą rozwiązywania konfliktów były i są rokowania dyplomatyczne; wśród innych form można wymienić arbitraż międzynar. i sądownictwo międzynarodowe. W ostatnich latach obserwuje się nawrót do użycia siły zbrojnej w konfliktach, gdzie dialog okazuje się niemożliwy (zwłaszcza w walce z terroryzmem). Konferencje międzynar. są formą zarówno stosunków współdziałania, jak i konfliktu. Międzynarodowa ochrona praw człowieka jest nie tylko częścią stosunków humanitarnych, lecz i politycznych. Wzrasta rola organizacji międzynar. w tej sferze (np. konwencja z 1998 o utworzeniu Międzynar. Trybunału Karnego).