rewolucja meksykańska 1910–17,
okres przeobrażeń społeczno-politycznych w Meksyku, których podłoże stanowiło dążenie do obalenia rządów P. Díaza de la Cruz;
rewolucja meksykańska
Encyklopedia PWN
była wypadkową dążeń burżuazji, przeciwnej penetracji kapitału zagranicznego (głównie amerykańskiego i brytyjskiego), warstw średnich, pragnących likwidacji skostniałego reżimu Díaza, mas chłopskich, buntujących się przeciwko wielkiej własności ziemskiej, i coraz liczniejszej warstwy robotników, pozostających pod wpływami anarchosyndykalizmu, a wreszcie tendencji antyklerykalnych, które wyraziły się w krwawych prześladowaniach Kościoła katolickiego. Zapoczątkowało ją unieważnienie 1910 reelekcji Díaza i ustanowienie tymczasowej prezydentury F.I. Madery; wprowadzono zakaz ponownego wyboru prezydenta jako najwyższe prawo republiki oraz zapowiedziano zwrot zabranej chłopom ziemi; Madero wezwał do zbrojnego wystąpienia przeciwko dyktaturze. Trwające od 20 XI walki, w których od początku uczestniczyły oddziały chłopskie F. Villi i E. Zapaty, doprowadziły 1911 do ustąpienia Díaza. Wybrany na prezydenta Madero usiłował prowadzić politykę umiarkowanych reform, co sprawiło, że radykalny ruch chłopski, domagający się zwrotu ziem zagrabionych wspólnotom indiańskim, zarzucił mu zdradę rewolucji. W 1913 Madero został obalony i zamordowany w wyniku zamachu stanu zorganizowanego przez generała V. Huertę; opór jego dyktaturze, nawiązującej do epoki Díaza (tzw. neoporfiriat), stawiali zarówno chłopi (Villa i Zapata), jak i politycy liberalni, z V. Carranzą na czele (ich celem były rządy konstytucyjne, a reformy społeczne odkładali na czas po wolnych wyborach). W 1914 Huerta został zmuszony do ustąpienia, a władzę przejął Carranza, który rozpoczął wojnę z Villą i Zapatą, 1915 rozbił ich główne siły; wcześniej ogłosił dekret o reformie rolnej i zawarł porozumienie z przedstawicielami robotników, zapoczątkował też realizację programu narodowego kapitalizmu (m.in. poddał kontroli państwa firmy wydobywające ropę naftową). Wybrana 1916 Konstytuanta uchwaliła 5 II 1917 kompromisową konstytucję, która kładła nacisk na suwerenność polityczną i gospodarczą (prawo narodu do bogactw naturalnych) Meksyku, rozszerzyła postanowienia reformy rolnej, wprowadziła nowoczesne ustawodawstwo pracy (państwowa ochrona praw robotników i pracowników najemnych, 8-godzinny dzień pracy, minimalna płaca, prawo do strajku, swoboda zrzeszania się) oraz laicyzację państwa i oświaty (drastyczne ograniczenie praw Kościoła katolickiego); była bardziej deklaracją niż prawem; 1917 na konstytucyjnego prezydenta wybrano Carranzę; walki z Zapatą trwały do 1919, a 1920 podpisano ugodę z Villą. Uchwalenie konstytucji i wybór Carranzy uważa się zwykle za koniec rewolucji meksykańskiej, choć poglądy w tej sprawie są zróżnicowane; była procesem odległym od późniejszego mitu; stworzyła jedynie podstawy do dalszych przeobrażeń Meksyku.
