prokuratura

prokuratura

[łac.],

organ państw. powołany do strzeżenia praworządności, czuwania nad ściganiem przestępstw i oskarżania przed sądem.

Instytucja prokuratury powstała we Francji, stając się pierwowzorem dla innych państw. W krajach zachodnich prokuratura jest z reguły powiązana ze strukturą sądownictwa i podlega min. sprawiedliwości, który sprawuje nad nią nadzór bezpośrednio (np. w Belgii) bądź za pośrednictwem prokuratora generalnego (np. w Japonii); jest oparta na zasadach centralizmu oraz wewn. jednolitości i niepodzielności; stanowią ją prokuratorzy działający przy sądach, np. we Francji działają: prokurator generalny sądu kasacyjnego i prokuratorzy generalni sądów apelacyjnych oraz prokuratorzy republiki przy sądach okręgowych; samodzielny pion organów państw. stanowi prokuratura w Portugalii; w Finlandii funkcje prokuratury pełni kanclerz sprawiedliwości, działający przy Radzie Ministrów. Prokuratura w tych państwach zajmuje się zwalczaniem przestępstw i ściganiem ich sprawców oraz bierze udział w postępowaniu sądowym w charakterze oskarżyciela. Urząd prokuratora w znaczeniu kontynent. nie występuje w Wielkiej Brytanii; zadania w tym zakresie realizuje koroner oraz urząd dyrektora ścigania publicznego, podległy Attorney General (niesłusznie utożsamiany z prokuratorem generalnym); jest on członkiem gabinetu rządowego i doradcą prawnym rządu, a zarazem najwyższy rangą wśród barysterów; w imieniu dyrektora ścigania publicznego przed sądami występują solicitorzy i barysterzy (2 grupy adwokatów). W Rosji, Bułgarii, Rumunii prokuratura jest organem wyodrębnionym organizacyjnie i podporządkowanym władzy państw.; jej gł. zadaniem jest sprawowanie kontroli nad zgodnością z prawem działań administracji państw. i in. podmiotów publicznych (tzw. nadzór ogólny).

W Polsce do XVI w. nie było wyspecjalizowanego organu ścigania przestępstw. W XVI–XVII w. prokurator pełnił funkcję płatnego zastępcy procesowego, w końcu XVIII w. jego gł. zadaniem stała się funkcja publicznej obrony prawa, porządku i dobrych obyczajów. W Księstwie Warszawskim prokuratura — wg modelu fr. — była podporządkowana min. sprawiedliwości i zorganizowana przy sądach kryminalnych i cywilnych. Działali: prokurator generalny przy sądzie kasacyjnym; prokurator generalny przy sądzie apelacyjnym, prokuratorzy król. przy trybunałach cywilnych i zastępcy prokuratorów król. (podprokuratorzy) przy sądach cywilnych. W sądach kryminalnych byli oskarżycielami, a w sądach cywilnych pełnili funkcje kontrolne w postępowaniu cywilnym. Po odzyskaniu niepodległości zunifikowano ustrój prokuratury; 1929 powołano prokuraturę przy Sądzie Najwyższym, sądach apelacyjnych i okręgowych; nacz. prokuratorem był min. sprawiedliwości, a na czele prokuratury Sądu Najwyższego stał pierwszy prokurator Sądu Najwyższego. Podstawowym zadaniem prokuratora było popieranie oskarżenia przed sądem; miał też uprawnienia do prowadzenia dochodzeń oraz do wykonywania czynności śledczych (od 1938). Organem prowadzącym śledztwo był sędzia śledczy lub sąd grodzki; prokurator występował przed nim jako strona.

Stan ten utrzymał się także w pierwszych latach po II wojnie świat., ponadto powstały prokuratury przy specjalnych sądach karnych (1944–46) oraz prokuratura Najwyższego Trybunału Nar. (1946–50). Nastąpiło też wyraźne wzmocnienie roli prokuratora w postępowaniu przygotowawczym, m.in. przez przyznanie mu uprawnienia do prowadzenia całego postępowania przygotowawczego, rozszerzenie nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym prowadzonym przez inne organy, zniesienie instytucji sędziego śledczego (1949), uzyskanie uprawnienia do stosowania środków zapobiegawczych, w tym tymczasowego aresztowania.

W poł. 1950 nastąpiło wyodrębnienie prokuratury z resortu sprawiedliwości i utworzono z niej samodzielny pion organów państw.; w skład prokuratury weszły dotychczasowe prokuratury przy sądach powszechnych oraz prokuratura Najwyższego Trybunału Narodowego. Poza nią pozostała prokuratura wojskowa, jednak nacz. prokurator wojsk. był jednocześnie zast. prokuratora generalnego. Utworzono prokuraturę generalną, prokuratury wojewódzkie i powiatowe; prokuraturę podporządkowano Radzie Państwa; rozszerzono zadania prokuratury o sprawowanie tzw. nadzoru ogólnego, obejmującego kontrolę legalności aktów i in. czynności władz, urzędów, instytucji i jednostek gospodarki uspołecznionej. W 1967 zniesiono dwoistość prokuratury, włączając w jej strukturę prokuraturę wojskową, pozostawiając jednak jej jednostki organizacyjne, a nadzór ogólny zastąpiono tzw. prokuratorską kontrolą przestrzegania prawa (zmodyfikowano jej zakres przedmiotowy i podmiotowy). Struktura prokuratury i jej podstawowe zadania nie uległy większym zmianom do 1990. W związku z reformą administracji 1975, polegającą m.in. na zniesieniu powiatów, przekształcono prokuratury powiatowe w rejonowe. W 1990 prokuraturę podporządkowano min. sprawiedliwości (do 2010 sprawał z urzędu funkcję prokuratora generalnego), a także zniesiono prokuraturę generalną; jej zadania przejął Departament Prokuratury Minist. Sprawiedliwości. W 1993 powołano prokuratury apelacyjne, którym przekazano uprawnienia z zakresu nadzoru instancyjnego sprawowanego przez Departament Prokuratury, który stał się wyłącznie jednostką obsługującą prokuratora generalnego. W 1996–2010 działała Prokuratura Krajowa, która wchodziła w skład Ministerstwa Sprawiedliwości; kierował nią prokurator krajowy, w zakresie określonym przez prokuratora generalnego. W 2010 nastąpiło rozdzielenie urzędu min. sprawiedliwości i prokuratora generalnego.

Prokuraturę stanowią prokurator generalny oraz podlegli mu prokuratorzy prokuratur powszechnych: apelacyjnych, okręgowych i rejonowych, oraz prokuratur wojskowych: Nacz. Prokuratury Wojsk., wojsk. prokuratur okręgowych i wojsk. prokuratur garnizonowych oraz Inst. Pamięci Nar. — Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol. oraz oddziałowym komisjom ścigania zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Prokuratorów wszystkich szczebli powołuje i odwołuje prokurator generalny. On też kieruje działalnością prokuratury osobiście bądź przez swoich zastępców; jednym z nich jest nacz. prokurator wojskowy.

Prokuratura jest zorganizowana na zasadzie hierarchicznego podporządkowania, tzn. że wszyscy prokuratorzy są podporządkowani swoim przełożonym, którymi są prokurator generalny i przełożeni niższych szczebli (prokuratorzy apelacyjni, okręgowi i powiatowi). Funkcjonowanie prokuratury opiera się na zasadach: jednolitości — prokuratura stanowi jednolitą całość, prokurator zawsze reprezentuje prokuraturę w całości; niepodzielności — każdy prokurator ma prawo podejmować wszelkie czynności, z wyjątkiem wyraźnie zastrzeżonych dla prokuratora odpowiedniego szczebla, np. występować przed Sądem Najwyższym może tylko prokurator prokuratury apelacyjnej; dewolucji — prokurator wyższego szczebla ma prawo wykonać czynność prokuratora niższego szczebla; substytucji — prokurator wyższego szczebla może powierzyć własne czynności prokuratorowi niższego szczebla. Prokurator przy wykonywaniu swych funkcji jest niezależny od innych organów; jest zobowiązany wykonywać jedynie zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora; nie może należeć do partii polit., ani brać udziału w żadnej działalności polit., z wyjątkiem sprawowania mandatu posła i senatora. W prokuraturze działa samorząd prokuratorski, który stanowią: zgromadzenie prokuratorów w prokuraturze apelacyjnej, kolegium prokuratury apelacyjnej oraz rada prokuratorów przy prokuratorze generalnym.

Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności i czuwanie nad ściganiem przestępstw; jest ono realizowane przez: prowadzenie lub nadzorowanie postępowań przygotowawczych w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami; inicjowanie lub udział w postępowaniach w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społ., jeżeli wymaga tego ochrona praworządności, interesu społ., własności społ. lub praw obywateli; podejmowanie środków prawnych, np. występowanie do Sądu Najwyższego z pytaniami prawnymi, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, adm., w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach; sprawowanie nadzoru nad wykonaniem wyroków w sprawach karnych, postanowień o tymczasowym aresztowaniu, pozbawieniu wolności, np. o umieszczeniu osoby w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym; koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw prowadzonej przez inne organy, np. Państw. Inspekcję Handl.; współdziałanie z organami państw., państw. jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społ. w zapobieganiu przestępczości i in. naruszeniom prawa, a także opiniowanie aktów normatywnych. Reforma prokuratury 1990 pozbawiła prokuratora tzw. prokuratorskiej kontroli przestrzegania prawa, pozostawiono mu jedynie prawo żądania wszczęcia postępowania adm., postępowania w sprawach o wykroczenia i in. lub udziału w nich; prokurator nie może z własnej inicjatywy dokonywać kontroli przestrzegania prawa przez różne instytucje i obywateli.