prawosławne szkolnictwo

prawosławne szkolnictwo, szkolnictwo cerkiewne,

szkolnictwo o charakterze wyznaniowym.

Powstawało na ziemiach ruskich w XI w. przy dworach wielkoksiążęcych i katedrach biskupich. Właściwy rozwój szkolnictwa prawosławnego nastąpił na przełomie XV i XVI w. wraz z ogólnym rozwojem oświaty w Wielkim Księstwie Litewskim. W XVI–XVIII w. istniały 3 kategorie szkolnictwa prawosławnego: przyklasztorne, przycerkiewne (parafialne) i brackie. Szkoły przyklasztorne były prowadzone na poziomie elementarnym i obejmowały niewielką liczbę dzieci. Szkoły przycerkiewne były organizowane, aby kształcić 2 lub 3 uczniów w zakresie porządku służb cerkiewnych, czytania i pisania oraz podstawowych zasad wiary. Największe znaczenie dla rozwoju szkolnictwa prawosławnego miały zakładane przy monastyrach i parafiach placówki oświatowe, które były prowadzone przez bractwa cerkiewne. W 2. połowie XVI w. szkoły brackie pełniły funkcję szkolnictwa średniego. Pierwsza szkoła bracka powstała 1584 w Wilnie; wykładowcami byli m.in.: S. Zyzani, C. Lukarys, I. Borecki, M. Smotrycki, T. Leontowicz (wkrótce w Wilnie powstały 2 szkoły elementarne i pierwsze na tych ziemiach gimnazjum prawosławne o profilu humanistycznym; szkoły te stały się wzorem dla innych szkół brackich). Szkoły brackie kształciły wykładowców dla szkół dworskich, przycerkiewnych i przyklasztornych oraz duchownych, diakonów i psalmistów na potrzeby parafii. Ważną rolę w dziejach szkolnictwa prawosławnego odegrały szkoły brackie w: Kijowie (1588), Lwowie (1589), Brześciu (1590), Mińsku (1592), Mohylewie (1597), Łucku (1617).

Najważniejszym ośrodkiem życia intelektualnego prawosławia w XVI w. była założona przez księcia Konstantego Ostrogskiego 1580 Akademia Ostrogska, której program nauczania był zbliżony do programu zachodnich wyższych uczelni. Akademia utrzymywała bliskie kontakty z monastyrami w Dermaniu, Dubnie, Słucku, a później w Poczajowie, łącząc wschodnią tradycję bizantyńską z zachodnim modelem oświatowym oraz przyczyniając się do rozwoju kultury i literatury ruskiej, zwłaszcza dzięki wydaniu 1581 Biblii w języku cerkiewnosłowiańskim. Doświadczenia Akademii Ostrogskiej zostały wykorzystane przez metropolitę Piotra Mohyłę przy tworzeniu, dzięki połączeniu szkoły przyklasztornej i bractwa kijowskiego, Akademii Kijowskiej (Akademia Mohylańska). Szkoła kijowska zgodnie z wzorami innych szkół europejskich prowadziła zajęcia z nauczania języków klasycznych i języka polskiego. Składała się z 5 klas niższych: infimy, gramatyki, syntaksymy, retoryki i poezji oraz klasy wyższej filozofii. Akademia Kijowska skupiająca wokół metropolity wybitnych humanistów, stworzyła fundament akademii prawosławnej, opartej na zasadach nauki zachodnioeuropejskiej.

W wyniku reformy (1791) Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, szkolnictwo prawosławne objęło dzieci duchownych, szlachty i mieszczan, a nawet włościan. Obowiązek zorganizowania i utrzymania szkół parafialnych mieli proboszczowie i przełożeni monastyrów, którzy rozpoczęli także przygotowywanie podręczników do nauki religii i materiałów pomocniczych. Wybuch wojny polsko-rosyjskiej 1792 oraz kolejne rozbiory Rzeczypospolitej przekreśliły reformy oświatowe. W okresie rozbiorów rozwinęło się pod wpływem rosyjskiego Kościoła prawosławnego szkolnictwo prawosławne różnych szczebli. Najbardziej popularne były szkoły ludowe — gramoty. Szersze znaczenie edukacyjne miały szkoły 1- i 2-klasowe, w których był większy procentowy udział zajęć z religii w stosunku do innych przedmiotów, inny skład nauczycielski i nadzór merytoryczny. Szkoły wszystkich szczebli cerkiewno-parafialnych, włącznie z seminariami nauczycielskimi, zostały poddane nadzorowi duchowieństwa.

W okresie międzywojennym z inicjatywy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego dokonano reformy szkolnictwa prawosławnego. Seminaria duchowne przekształcono w szkoły 10-klasowe, mające uprawnienia szkół średnich. Nowe seminaria łączyły program dawnego seminarium i gimnazjum świeckiego, proces kształcenia kończąc maturą. W 1932, w związku z jędrzejewiczowską reformą szkolną ustalono nowe zasady funkcjonowania szkolnictwa duchownego. Kandydaci do stanu duchownego po 6-klasowej szkole elementarnej i 4-letnim gimnazjum mieli ukończyć 2-letnie liceum teologiczne. Po zakończeniu II wojny światowej metropolita Dionizy podjął próbę reaktywowania Studium Teologii Prawosławnego na Uniwersytecie Warszawskim. Odmowa ze strony władz państwowych spowodowała, że metropolita 1 I 1948 powołał Prywatne Studium Teologii Prawosławnej przy katedrze metropolitarnej w Warszawie. W 1950 nastąpiło otwarcie Prawosławnego Liceum Teologicznego w Warszawie, które zostało następnie przekształcone w 4-letnie Prawosławne Seminarium Duchowne. W 1970 przeniesiono seminarium do monastyru w Jabłecznej. W takiej formie funkcjonowało ono do 1975, gdy założono 2-letnie Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne. Od 1970 w budynkach seminarium w Warszawie działała filia liceum ogólnokształcącego, które przekształcono w seminarium o statusie średniej szkoły teologicznej. Po zmianach programowych i kadrowych seminarium warszawskie uzyskało status wyższego seminarium duchownego. Szczególne znaczenie w przygotowaniu kadr duchownych Kościoła prawosławnego ma założona 1957 Sekcja Prawosławna Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Od 1991 w Bielsku Podlaskim działa Policealne Studium Ikonograficzne oraz od 1996 w Hajnówce — Prawosławne Studium Psalmistów.

Antoni Mironowicz