politologia
 
Encyklopedia PWN
politologia
[gr.],
nauki polityczne,
nauka o polityce, jedna z nauk humanistycznych, której przedmiotem badań jest całokształt stosunków politycznych, wszystkie dziedziny i formy działalności politycznej społeczeństwa, uwarunkowania procesów politycznych;
różnorodność i wielopostaciowość polityki implikuje konieczność wyodrębnienia odpowiednich działów i specjalności. W ramach politologii wyróżnia się następujące podstawowe działy: teorię polityki wraz z historią doktryn polit., systemy polit., instytucje polit. oraz stosunki międzynarodowe. Politologia, oprócz zadań diagnostyczno-opisowych i teoret., uczy polit. myślenia, czyli świadomej, niepotocznej refleksji nad polityką i życiem politycznym. Od tak rozumianej politologii odróżnia się niekiedy nauki o polityce (nauki polit.), tj. grupę nauk humanist., które zajmują się polityką, zjawiskami polit. i ich rozmaitymi aspektami, m.in.: socjologia polityki, psychologia polit., filozofia polityki, historia polit., nauka o stosunkach międzynarodowych. Oprócz tego wyodrębnia się również węziej pojmowane nauki polit., czyli te dyscypliny lub subdyscypliny nauk., których pole badawcze i przedmiot koncentruje się na problemach związanych z życiem polit., zmianami polit. oraz myślą polit., a nie bezpośrednio na samej polityce i zjawiskach polit., np. geografia polit., semiotyka polit., historia myśli politycznej.
Początkowo głębsza i bardziej systematyczna refleksja o polityce rozwijała się w obrębie dociekań filoz. oraz jako filozofia polit., poglądy na państwo i prawo: Protagoras z Abdery, Sokrates, Platon, Arystoteles, Cyceron, Polibiusz, św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, Marsyliusz z Padwy (klasycy starożytności i średniowiecza); N. Machiavelli, A. Frycz-Modrzewski, Th. More, J. Bodin, H. Grotius, Th. Hobbes (czasy nowoż.); Ch.L. Montesquieu, J. Locke, S. Pufendorf, D. Hume, Voltaire, J.J. Rousseau, I. Kant, J.G. Fichte, Ch. Wolff (epoka oświecenia); G.W.F. Hegel, C.H. de Saint-Simon, J.J. Proudhon, A. de Tocqueville, J. de Maistre, A. Comte, J.S. Mill, K. Marks, H. Spencer, B. Cziczerin (XIX w.); M. Weber, H. Kelsen, C. Schmitt, E.H. Carr, L. Strauss, T. Parsons, H.J. Morgenthau, R. Aron, H. Arendt, J. Rawls, J. Habermas, R. Dahrendorf, C.J. Friedrich, Ch. Taylor, G. Sartori (XX w.).
W rozwoju nauk o polityce stopniowo dokonywało się przejście od historiozofii dziejów polit. do historii polit.; na płaszczyźnie metodol. są widoczne próby odejścia od bezpośredniego zaangażowania aksjologicznego badaczy w stronę możliwie pełnego obiektywizmu badawczego. Rozeszły się drogi normatywnej i empirycznej teorii polityki. Przełomowe znaczenie miały prace m.in. Tocqueville’a, Marksa i Webera. Dotyczyły one demokracji, monarchii absolutnej, republiki parlamentarnej, bonapartyzmu i biurokracji. W studiach tych zostały oprac. kanony analizy politologicznej: ujmowanie życia polit. na szerokim tle pozostałych zjawisk społ., łączenie w analizie rozległej wiedzy hist. z wiedzą teoret., wyczulenie na nowe zjawiska oraz nowe problemy badawcze, interpretowanie materiału faktograficznego, opartego na chronologii hist., co dało następcom szansę weryfikacji i krytyki (L. Gumplowicz, H. von Treitschke, F. Oppenheimer, A.F. Bentley, Ch.E. Merriam, H. Laski, R. Michels, G. Mosca, M. Ostrogorski, V. Pareto).
We współcz. politologii występuje wiele szkół badawczych, które różnią się wizjami świata społ. i człowieka, ideałami nauki i perspektywami ideol., m.in.: orientacje nawiązujące do log. empiryzmu — behawioralizm (G.A. Almond, R. Dahl, K.W. Deutsch, M. Duvevger, D. Easton, F. Hunter, P.F. Lazarsfeld, S.M. Lipset, D.B. Truman, Cz. Znamierowski); orientacje o podejściu instytucjonalnym i hist., które nawiązują do marksizmu i szkoły kryt. (M. Foucault, C.W. Mills, R. Miliband, T. Skocpol, M. Sobolewski, I. Wallerstein); orientacje nawiązujące do psychoanalizy (E.H. Erikson, H.D. Lasswell); kierunek naturalist., zw. biopolityką (A. Somit, R.D. Masters); rozważania mieszczące się w nurcie postmodernizmu (Z. Bauman, J. Baudrillard, R. Rorty).
Pierwsze samodzielne katedry politologii powstały w London School of Ecomomics and Political Science (1895) oraz na uniwersytecie w Oksfordzie (1912). Dynamiczny rozwój nauk o polityce przypadł na okres międzywojenny. Do przodujących ośr. należały placówki na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku i uniw. w Chicago.
Politologia w Polsce. Refleksja politologiczna była uprawiana przez przedstawicieli dyscyplin prawniczych i hist., później ekonomicznych. Ich przedmiotem była działalność administracji państw. (nauki policyi, później, w XVIII w. — nauki kamer., by od końca tego wieku przybrać miano nauk polit.). W 1662 powołano pierwszą Katedrę Polityki w Akademii Wileńskiej. W 1784 powstała Katedra Umiejętności Politycznych we Lwowie. Taką samą katedrę utworzono w roku akademickim 1800/01 na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Instytucjonalny rozwój politologii w Polsce przypadł na pierwsze dwudziestolecie XX w. W 1902 we Lwowie powstała Szkoła Nauk Politycznych. W 1911 rozpoczęła działalność Szkoła Nauk Politycznych w Krakowie. Od 1911 działała również w Krakowie Szkoła Nauk Społeczno-Politycznych. W 1915 w Warszawie powstała Szkoła Nauk Społecznych i Handlowych, 1918 przekształcona w Szkołę Nauk Politycznych, a 1939 — w Akad. Nauk Politycznych. Znacznym dorobkiem badawczym szczycił się, działający od 1930, Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie (W. Sukiennicki, S. Swianiewicz, S. Wysłouch). W 1936 założono w Poznaniu Instytut Nauk Politycznych oraz Instytut Zachodni z odrębnym Zakładem Nauk Politycznych.
Po wojnie, po początkowych próbach wznowienia funkcjonowania podstawowych instytucji politologicznych (1945 reaktywowano w Warszawie Akad. Nauk Polit., 1950 przemianowano ją, w działającą do 1959, Szkołę Gł. Służby Zagranicznej), od 1948 nastąpiła ich stopniowa likwidacja, a do 1955 zlikwidowano wszystkie przedwojenne uczelnie i instytucje zajmujące się nauką o polityce. Jednocześnie wprowadzono na wszystkich uczelniach wyższych i kierunkach studiów, jako obowiązkowy, nowy przedmiot Podstawy marksizmu-leninizmu. Za pomocą cenzury oraz narzuconego centralnie programu badawczego i dydaktycznego usiłowano sprowadzić nauki polityczne do roli propagatora ideologii „naukowego socjalizmu” i uczynić z nich narzędzie indoktrynacji młodzieży akademickiej. Od 1963 obowiązkowym przedmiotem na wszystkich kierunkach studiów były Podstawy nauk politycznych. Politologię charakteryzował głównie instytucjonalno-historyczny model prowadzenia badań. Słabością dorobku polskiejpolitologii były przede wszystkim: niedostatek i ubogi zakres badań empirycznych, dominacja potocznego doświadczenia społeczne oraz bezpośrednia ingerencja motywacji ideologiczno-politycznych w proces badawczy. Niewątpliwym osiągnięciem stały się prace z zakresu historii instytucji politycznych.
Przemiany społ.-polit., które nastąpiły po 1989 ożywiły działalność naukowo-badawczą i dydaktyczną polskich politologów oraz przywróciły swobodę w jej prowadzeniu. Od początku lat 90. XX w. rozwijały się zwłaszcza badania nad procesami transformacji ustrojowej i zmiany politycznej. Poza problematyką transformacji przedmiotem najczęstszych i systematycznych badań są: instytucje państwa polskiego, integracja Polski z Unią Europejską, system polit., elity polit. i związki zaw., środki masowego komunikowania i ich wpływ na politykę, procesy kształtowania się i zmiany opinii publicznej, społ.-polit. rola Kościoła, sytuacja mniejszości nar., stosunki pol.-niem., pol.-ros. i pol.-ukraińskie. Liczne publikacje dotyczą roli państwa w systemie gospodarki wolnorynkowej. Wiele publikacji dotyczy najnowszej historii, zwłaszcza okresu międzywojennego.
Do czasu instytucjonalnego wyodrębnienia dorobek politologii był gł. dziełem teoretyków państwa i prawa, m.in. J.B. Oczapowskiego (Roztrząsania i rozbiory w naukach politycznych z lat kilkunastu zebrane 1899), A. Peretiatkowicza (Współczesna encyklopedia polityczna 1926), Znamierowskiego (Prolegomena do nauk o państwie 1930).
Współcześnie ramy organizacyjne dla pracy nauk.-badawczej i dydaktycznej stanowią uniwersyteckie instytuty nauk polit. oraz zakłady nauki o polityce innych szkół wyższych. Organizowało je wielu uczonych, w większości prawników, również historyków, socjologów, m.in.: J. Baszkiewicz, R. Bierzanek, S. Ehrlich, K. Grzybowski, J. Kukułka, K. Opałek, B. Pasierb, F. Ryszka, M. Sobolewski, J.J. Wiatr. W 1947 w Warszawie utworzono Pol. Inst. Spraw Międzynarodowych. Od 1959 działa Pol. Tow. Nauk Polit. (PTNP), należące do Międzynar. Stow. Nauk Politycznych. W 1972 został powołany Kom. Nauk Polit. PAN. W 1990 utworzono w Warszawie Inst. Studiów Polit. PAN. Od 1992 działa Pol. Tow. Studiów Polit.; czasopisma: „Polish Political Science Yearbook”, „Studia Nauk Politycznych”, „Sprawy Międzynarodowe”, „Edukacja Polityczna” (do 1990), „Studia Polityczne”, „Polis”, „Civitas” oraz czasopisma nauk. poszczególnych instytutów.
Wkład w rozwój politologii wnieśli naukowcy pol. i pochodzenia pol. pracujący za granicą (S. Andreski, Z. Brzeziński, L. Kołakowski, Z. Pełczyński, R. Pipes, A. Przeworski, T. Rakowska-Harmstone, A.B. Ulam, A. Walicki).
Bibliografia
J. Woleński Spór o status metodologiczny nauki o polityce, w: Metodologiczne i teoretyczne problemy nauk politycznych, red. K. Opałek, Warszawa 1975;
J. Puchalski Z dziejów nauk politycznych w Polsce, „Studia Nauk Politycznych” 1981 nr 3;
T. Klementewicz Spór o model metodologiczny nauki o polityce, Warszawa 1991;
B. Krauz-Mozer, W. Szostak Teoria polityki. Podstawy metodologiczne politologii empirycznej, Kraków 1993;
Politologia w Polsce. Stan badań i perspektywy rozwojowe, red. T. Łoś-Nowak, Toruń–Wrocław 1998.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia