podkarpackie, województwo
 
Encyklopedia PWN
podkarpackie, województwo,
woj. w południowo-wschodniej Polsce;
graniczy z Ukrainą (na wschodzie) i Słowacją (na południu) oraz z woj.: małopol. (na zachodzie), świętokrzyskim (na północnym zachodzie), lubel. (na północy); utworzone 1999 z woj.: rzesz., przemys., krośn. (bez gminy Biecz) oraz części tarnob. i tarnowskiego; pow. 17 926 km2 (11. miejsce w kraju); 2,1 mln mieszk. (2019); stol. — Rzeszów, inne większe m.: Stalowa Wola, Przemyśl, Mielec, Tarnobrzeg, Krosno, Dębica; dzieli się na 4 powiaty grodzkie, 21 ziemskich i 160 gmin.
Województwo leży na terenie Zewnętrznych Karpat Zachodnich i  Podkarpacia Północnego (Kotlina Sandomierska); na północy obejmuje niewielkie fragmenty Wyż. Lubelskiej (Wzniesienia Urzędowskie) i skrawek Roztocza z jego kulminacją (Wielki Dział, 390 m). W środkowej i północnej części w.p. rozciąga się, opadające z południa ku północy (300–135 m), obniżenie tektoniczne Kotliny Sandomierskiej, w obrębie której występują: szerokie obniżenia wykorzystywane przez rzeki (Niz. Nadwiślańska, Dolina Dolnej Wisłoki, Pradolina Podkarpacka, Dolina Dolnego Sanu), równiny akumulacji wodnej (równiny: Tarnobrzeska, Biłgorajska) wypełnione gł. osadami piaszczystymi i ilastymi, płaskowyże (Tarnowski, Kolbuszowski, Tarnogrodzki) pokryte osadami piaszczystymi, na wschodzie lessem, wznoszące się 30–60 m ponad doliny, płaskie garby Podgórza Rzeszowskiego (wys. 240–300 m). Na południe od Podkarpacia leży wschodnia część Pogórza Środkowobeskidzkiego (pogórza: Przemyskie, Dynowskie, Bukowskie, Jasielskie, Ciężkowickie, Obniżenie Gorlickie, Kotlina Jasielsko-Krośnieńska), które dalej ku południowi przechodzi w Beskid Niski: góry o wyrównanej pow. (wys. 350–600 m), z ostańcowymi pagórkami i twardzielcowymi wzgórzami. Na południowym wschodzie leżą Beskidy Wschodnie z G. Sanocko-Turczańskimi (wysokość do 853 m, pasmo Otrytu) i Bieszczadami Zachodnimi (Tarnica, 1346 m) o podłużnych pasmach górskich przeciętych w poprzek dopływami Sanu. Klimat charakteryzują znaczne regionalne różnice średniej rocznej temperatury: najwyższe różnice występują na wschodzie Kotliny Sandomierskiej (powyżej 8°C), na pozostałym obszarze kotliny i na pogórzu poniżej 7,5°C, w wyższych partiach gór poniżej 7–6°C; średnia roczna suma opadów — 560–650 mm w kotlinach i obniżeniach, ok. 700 mm na pogórzach, do 1200 mm w Bieszczadach; okres wegetacyjny od 180 dni (w górach) do ponad 220 dni na zachodzie Kotliny Sandomierskiej. Prawie całe w.p. leży w dorzeczu Wisły i Sanu, jedynie niewielki fragment obejmujący G. Sanocko-Turczańskie — w dorzeczu Dniestru (zlewisko M. Czarnego); gł. rzeką jest San, który przyjmuje w obrębie regionu dopływy: Wisłok, Lubaczówkę, Tanew i in.; północno-zachodnią granicą w.p. płynie Wisła; jezior naturalnych brak; na Sanie zbiorniki retencyjne — jeziora: Solińskie i Myczkowskie; wody miner., m.in. szczawy, chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowe, które występują w Iwoniczu Zdroju, Rymanowie Zdroju, Polańczyku, Komańczy, Czarnej i Lesku. Różnorodna pokrywa glebowa: w Kotlinie Sandomierskiej przeważają gleby płowe i brunatne (częściowo na lessach) oraz bielicowe, w dolinach rzek mady i gleby bagienne, na pogórzach — brunatne, w wyższych partiach gór gleby inicjalne, w kotlinach — bagienne, pobagienne i deluwialne. Lasy zajmują 38,6% pow. woj.; największe kompleksy leśne występują w górach (gł. bukowe i jodłowo-bukowe), na Pogórzu Przemyskim oraz w północnej części regionu (Lasy Janowskie, południowy skraj Puszczy Solskiej, Puszcza Sandomierska); na wysokich bieszczadzkich grzbietach łąki górskie — połoniny; lasy w południowo-wschodniej części w.p. są ostoją zwierząt (m.in. wilk, żbik, ryś, niedźwiedź). Region należy do najczystszych w Polsce, z wyjątkiem części północnej (ośr. przem. — Stalowa Wola, Mielec, Dębica) i okolic Rzeszowa. Ochronie prawnej podlega 45% pow. woj., w tym cały powiat bieszczadzki i leski, 3/4 pow. powiatów przemys. i sanockiego; 2 parki nar.: większa część Magurskiego oraz Bieszczadzki, wchodzący w skład Międzynar. Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodniej; 10 parków krajobrazowych, 16 obszarów chronionego krajobrazu, liczne rezerwaty przyrody.
Gęstość zaludnienia nieco mniejsza niż przeciętnie w kraju — 119 mieszk. na km2, najgęściej (poza miastami) zaludniona jest środkowa część w.p. oraz doliny Wisły i Sanu, najrzadziej — Bieszczady Zachodnie; najsłabiej zurbanizowany region Polski — ludność miejska stanowi 41,4% ogółu mieszk.; przyrost naturalny 2,5‰ należy do najwyższych w kraju, ujemne saldo migracji (–0,6‰); mała aktywność ekon. ludności — 50 podmiotów gosp. na 1000 mieszk.; stopa bezrobocia 16,9%.
Województwo przem.-roln., słabo rozwinięte, z dość znaczną rolą usług (m.in. turystyka); gospodarka w małym stopniu zrestrukturyzowana i zmodernizowana, zwłaszcza przemysł przetwórczy i zbrojeniowy; wśród inwestorów zagr. (ok. 600 firm z udziałem kapitału zagr.) do największych należą: amer. Novartis Consumer Health, ICN Pharmaceuticals, United Technologies Company (Rzeszów), Goodyear France (Dębica), Heineken (Leżajsk), Stahlschmidt & Mainworm (Stalowa Wola — część Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekon. Euro-Park Wisłosan), ponadto inwestycje w Jarosławiu (Owens Illinois — huta szkła, United Biscuits — wyroby cukiernicze), Ropczycach (Sudzucker Gruppe — cukrownia) oraz w Specjalnej Strefie Ekon. Euro-Park Mielec; współpraca transgraniczna, m.in. w Euroregionie Karpaty; najlepiej rozwinięta gospodarczo północno-zachodnia część regionu i okolice Rzeszowa. Wśród bogactw miner. największe znaczenie miały złoża siarki (wschodnia część Tarnob. Okręgu Siarkowego) wydobywanej w Tarnobrzegu (Machów) i Jeziórku (kopalnie w likwidacji); ponadto są eksploatowane bardzo liczne, lecz małe złoża gazu ziemnego (gł. Kotlina Sandomierska) oraz ropy naftowej (gł. pogórza); także surowce skalne, m.in.: wapienie, margle, piaskowce, diatomity, anhydryty oraz piaski. Rozwinięty różnorodny przemysł (dostarcza 30% PKB województwa), gł. przetwórstwo rolno-spoż., zwłaszcza mięsa, zboża (w tym jęczmienia na potrzeby browarów w Leżajsku, Rzeszowie i Dąbrowie k. Trzciany), owoców i warzyw, mleka oraz buraków cukrowych (Rzeszów, Ropczyce, Jarosław, Łańcut, Leżajsk), i przemysł elektromaszynowy, w tym maszyn. i metal. (Stalowa Wola, Gorzyce, Tarnobrzeg, Nowa Dęba, Dębica, Sędziszów Małopolski, Rzeszów, Krosno), środków transportu (Mielec, Sanok, Zagórz, Krosno), precyzyjny (Przemyśl); ponadto przemysł: chem., gł. gumowy (Dębica, Sanok), petrochemiczny (Ropczyce, Lesko), tworzyw sztucznych i włókien chem. (Jasło), wyrobów z tworzyw sztucznych (Przemyśl, Brzozów) oraz zbrojeniowy i metalurgiczny (Stalowa Wola), tartaczny (Rzepedź, Ustjanowa Górna k. Ustrzyk Dolnych), meblarski (Kolbuszowa, Ropczyce, Strzyżów), płyt i sklejek (Przemyśl), szklarski (Krosno, Jarosław), ceramiki szlachetnej (Boguchwała), dziewiarski i odzieżowy (Rzeszów, Jarosław, Krosno); elektrownia opalana węglem kam. w Stalowej Woli, hydroelektrownia w Solinie; gł. ośr. przem.: Rzeszów, Przemyśl, Tarnobrzeg, Krosno. Rolnictwo tradycyjne, słabo rozwinięte, najlepiej między Rzeszowem a Przemyślem; bardzo duże przeludnienie wsi i 2 razy niższa niż średnio w Polsce, przeciętna pow. gospodarstwa (3,8 ha); zróżnicowane warunki przyr., najlepsze w Kotlinie Sandomierskiej, najgorsze w Bieszczadach Zachodnich; użytki rolne zajmują 54,1% pow., w tym grunty orne 35,8%, łąki i pastwiska — 16,1%; uprawia się zboża, gł. pszenicę (45,7% zasiewów) i żyto (16,7%), oraz ziemniaki (30,0%); warzywnictwo i sadownictwo, m.in. truskawki; hoduje się bydło i owce; łowiectwo (m.in. jeleń, lis).
Rzadka, na ogół w złym stanie techn., sieć komunik.; gł. linie kol. i drogi: z Krakowa do Rzeszowa (i dalej do Lwowa), z Tarnobrzegu do Zamościa i Hrubieszowa oraz do Przemyśla; lotnisko w Rzeszowie (Jasionka); przejście graniczne z Ukrainą w Medyce i Krościenku; gł. węzły komunik. — Tarnobrzeg, Stalowa Wola, Rzeszów, Przemyśl. B. wysokie, jedne z najlepszych w kraju, walory turyst. i rekreacyjne; dość dobre zagospodarowanie, gł. w Bieszczadach Zachodnich, zwłaszcza w okolicach Jez. Solińskiego (Solina, Polańczyk) i we wschodniej części Beskidu Niskiego; uzdrowiska: Iwonicz Zdrój, Rymanów Zdrój, Horyniec Zdrój; wiele zabytkowych obiektów lud. i cerkiewnej architektury drewnianej, ponadto pałace i zamki, m.in. w Łańcucie; zachowany folklor, m.in. łemkowski; rozwój turystyki pobytowej, uzdrowiskowej, pieszej oraz jeździeckiej, ponadto myślistwo.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia