organy
instrument muzyczny z grupy aerofonów (klawiszowych);
[gr. órganon ‘narzędzie’],
organy
Encyklopedia PWN
składa się z miechów (obecnie zastępowanych elektrycznym wentylatorem), zbiorników wiatrowych, utrzymujących stałe ciśnienie powietrza, wiatrownic rozdzielających powietrze do poszczególnych piszczałek, przewodów kanałowych, łączących elementy mechanizmu powietrznego. Piszczałki są zgrupowane w głosy o jednorodnym brzmieniu, których liczba i rodzaj decydują o wielkości organów; barwa brzmienia głosów zależy od kształtu, menzury i materiału piszczałek, a także od ich konstrukcji (piszczałki stroikowe, wargowe). Głosy organowe noszą nazwy instrumentów o pokrewnym brzmieniu (np. flauto, gamba, dulzian) lub inne nazwy umowne (np. vox coelestis, subbas, oktawa). Mechanizm gry obejmuje: stół gry — tzw. kontuar, wyposażony w klawiatury (manuały i pedały), przyrządy rejestrowe do włączania głosów (rejestry, zwane też registrami), łączniki (tzw. kopulacje), np. manuałowe, pedałowe, kombinacyjne — oraz trakturę (mechaniczną, składającą się z zespołu dźwigni, pneumatyczno-rurkową, działającą za pomocą sprężonego powietrza, lub elektryczną, wykorzystującą działanie elektromagnesów), służącą do przenoszenia impulsów z klawiszy lub przyrządu rejestrowego na wentyle regulujące dopływ powietrza do piszczałek. Prospekt jest obudową organów i decyduje o ich zewnętrznym wyglądzie; kształt i rodzaj prospektu zmieniał się w historii organów; do najpiękniejszych są zaliczane prospekty barokowe o monumentalnej architekturze i licznych rzeźbach; współczesne prospekty cechuje prostota i oszczędność elementów dekoracyjnych, z akcentem na efektowne ustawienie rzędów piszczałek. Wynalazek organów przypisuje się aleksandryjskiemu mechanikowi Ktesibiosowi (III w. p.n.e.); były to organy hydrauliczne, w których ciśnienie powietrza powstawało przez tłoczenie wody z jednego zbiornika do drugiego. Od IV w. znane były już organy z miechami. Szczególny rozwój organów przypada na XVII w.; w XIX i XX w. wprowadzono wiele ulepszeń technicznych dzięki wykorzystaniu energii elektrycznej. Odmianami małych organów, popularnymi zwłaszcza w okresie renesansu, są: pozytyw o piszczałkach wyłącznie wargowych, portatyw, będący przenośnym pozytywem, oraz regał o piszczałkach wyłącznie stroikowych. W Polsce do najciekawszych organów należą organy m.in.: we Fromborku, Jędrzejowie, Leżajsku, Kamieniu Pomorskim, Kazimierzu, Oliwie, Olkuszu, Świętej Lipce.
