kosmologia filozoficzna

kosmologia filozoficzna,

dyscyplina filoz. w dużym stopniu pokrywająca się zakresowo i treściowo z tym, co jest obecnie nazywane filozofią przyrody nieożywionej.

Do słownika nauk., jednak bez przymiotnika „filozoficzna”, nazwa ta została wprowadzona po raz pierwszy przez Ch. Wolfa w związku z dokonywaną przez niego klasyfikacją nauk. W ramach tzw. metafizyki szczegółowej, nazywanej też ontologią, wydzielił on 3 odrębne dyscypliny filoz.: teodyceę, czyli teologię racjonalną, psychologię racjonalną i kosmologię.

Sama nazwa „kosmologia” składa się z 2 gr. wyrazów: kósmos i lógos. Przez kósmos staroż. Grecy rozumieli całą istniejącą zorganizowaną rzeczywistość materialną (tzw. „porządek Wszechświata”). Termin „logos” zaś oznacza słowo, mowę, rozum, naukę. Etymologicznie kosmologia oznacza naukę o kosmosie, czyli Wszechświecie jako rzeczywistości materialnej. W rozumieniu Wolfa kosmologia miała być filoz. refleksją nad światem materialnym jako takim, czym odróżniała się od innych działów filozofii realnej, a zwłaszcza od psychologii rozumianej jako nauka o duszy i teodycei, będącej nauką o Bogu. Tak rozumiana kosmologia była spadkobierczynią bogatej tradycji filoz. sięgającej jońskich filozofów przyrody, a w szczególności nawiązywała zarówno do arystotelesowskiej wiedzy o świecie, przyrodzie, roślinach i zwierzętach, nazywanej przez Stagirytę tá physiká, jak i do średniow. filozofii naturalnej (philosophia naturalis). Zaproponowana więc przez Wolfa nazwa kosmologia na długie lata weszła do słownika filoz., zyskując powszechną akceptację różnych środowisk nauk., w tym gł. filozofów nurtu neoscholastycznego.

Sytuacja wyraźnie się skomplikowała, kiedy 1917 A. Einstein zaproponował nową dyscyplinę nauk. o Wszechświecie jako całości, która również została nazwana kosmologią. W przeciwieństwie jednak do dotychczasowej dyscypliny, nowa kosmologia była pomyślana jako nauka z pogranicza astronomii i fizyki, która w uzasadnianiu swoich tez odwołuje się do danych empirycznych ujętych w języku matematycznym. Wytworzyła się więc sytuacja, w której ta sama nazwa była stosowana do 2 zasadniczo różnych, co do swojego statusu metodol., dyscyplin nauk. — filoz. i przyrodniczej. Chcąc uniknąć oczywistego zamieszania, zaczęto, zwłaszcza w środowiskach filoz., tradycyjną kosmologię nazywać k.f., a dyscyplinę zaproponowaną przez Einsteina i rozwijaną przez następców — kosmologią przyrodniczą. Przyrodnicy jednak z reguły nie stosowali tego rozróżnienia i posługiwali się nazwą kosmologia jedynie w znaczeniu dyscypliny empirycznej. Natomiast filozofowie coraz częściej zaczęli się posługiwać nazwą filozofia przyrody.

Od strony przedmiotowej k.f. nie stanowi zwartego i jednolitego systemu. Jej koncepcja i sposób uprawiania zależy od uprzednio przyjętego stanowiska ontologicznego, tradycji filoz. i stosowanych metod. Ważną rolę odgrywa również jej odniesienie zarówno do metafizyki, jak i do nauk przyrodniczych. Głównym problemem było tu zachowanie jej autonomiczności względem tych dyscyplin przy jednoczesnym otwieraniu się na ich osiągnięcia. W związku z tym rozróżniano nieautonomiczne i autonomiczne koncepcje k.f. W odniesieniu do metafizyki ta nieautonomiczność ujawniła się w postaci tzw. metafizyki szczegółowej lub metafizyki stosowanej.

W pierwszym przypadku k.f. jest analizą bytu materialnego pod kątem jego cech bytowych, a nie materialnych. Tym samym zostaje zmieniony jej przedmiot badań, co z konieczności musi prowadzić do utraty autonomiczności tak rozumianej k.f. Metafizyka stosowana zaś jest rozumiana jako zastosowanie zasad, metod i aparatury pojęciowej metafizyki ogólnej do badania istoty bytu materialnego. Jest to zatem tzw. odgórne uprawianie k.f., w którym metafizyka stanowi punkt wyjścia do analiz kosmologicznych. Nieautonomiczność k.f. względem nauk przyr. przejawia się bardzo różnie. Najczęściej wskazuje się w związku z tym na następujące koncepcje k.f.: tzw. nauka na początku; swoiście rozumiana synteza nauk lub uogólnienie ich ważniejszych wyników; log. analiza metod nauk przyr. oraz filoz. refleksja nad wynikiem nauk przyrodniczych.

Najbardziej znaną koncepcją autonomicznej k.f. jest jej nurt arystotelesowsko-tomistyczny, który znalazł bardzo wyraźną kontynuację w odrodzonej na przeł. XIX i XX w. neoscholastyce. Głównymi przedstawicielami tego nurtu byli w XX w. m.in.: D. Nys, F. Renoirte, J. Maritain, a z filozofów pol.: S. Adamczyk, K. Kłósak i S. Mazierski. Autonomiczność uprawianej przez nich k.f. przejawiała się w tym, że posiadała ona swój własny przedmiot badań i swoiste metody badawcze. W ujęciu ogólnym za przedmiot ten była uważana rzeczywistość materialna dana w poznaniu zmysłowym. Badając tę rzeczywistość, k.f. zmierzała do podania pewnej teorii bytu materialnego, która opisywałaby i wyjaśniała na płaszczyźnie filoz., czym w swej istocie ten byt jest; wchodziła tu również problematyka zbiorowiska bytów materialnych tworzących pewną całość oraz budowa Wszechświata jako zespołu ciał znajdujących się w przestrzeni i czasie. Natomiast w sensie ściślejszym przedmiotem k.f. była istota najogólniejszych własności materii jako takiej, tj. takich które przysługują wszystkim bez wyjątku bytom objętych zmysłami. Najczęściej za własności te uznaje się: czas, przestrzeń, ilość (rozciągłość) i zmienność (ruch). Wśród autorów nie ma pełnej zgodności co do metod k.f.; jedni akcentują gł. tzw. abstrakcję fiz., natomiast inni podkreślają ważność wnioskowania redukcyjnego w postaci tzw. implikacji ontologicznych typu redukcyjnego, jeszcze inni wskazują na znaczenie tzw. interpretacji filozoficznej.

Rozwój nauk przyr., zarówno fizykalnych, jak i biol. w XX w. przyczynił się do znacznego poszerzenia tradycyjnej problematyki kosmologicznej, np. kosmologia relatywistyczna (M. Heller). Pewne zamieszanie wokół samej nazwy kosmologia doprowadziło w ostatnich latach do zastąpienia dotychczasowej nazwy k.f. nazwą ogólniejszą filozofia przyrody. Klasyczna problematyka kosmologiczna stała się istotną częścią filozofii przyrody bytu nieożywionego.

Józef Turek

Bibliografia

S. Adamczyk Kosmologia, Lublin 1963;

S. Mazierski Prolegomena do filozofii przyrody inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej, Lublin 1969;

tegoż Elementy kosmologii filozoficznej i przyrodniczej, Poznań 1972;

K. Kłósak Z teorii i metodologii filozofii przyrody, Poznań 1980;

M. Heller Osobliwy Wszechświat, Warszawa 1991.

D. Nys Cosmologie ou Étude philosophique du monde inorganique, Louvain 1928;

P. Hoenen Cosmologia, Roma 1956;

W.I. Craig Theism, Atheism, and Bing Bang Cosmology, Clarendon 1993.