egipska magia

egipska magia,

ściśle związane z religią egipską wierzenie, że przez użycie symbol. środków wyrazu, tzn. słów i gestów, człowiek może spowodować konkretnie ukierunkowane działanie bezosobowych potężnych i tajemniczych sił (mocy magicznych), którego skutki sięgną określonych ludzi (żywych lub umarłych) bądź istoty nadprzyrodzone: bóstwa i demony.

W zależności od tego, kto i w jakim celu pragnął wykorzystać te moce, zjawiska związane z magicznym działaniem można podzielić na należące do magii oficjalnej lub prywatnej, a ich funkcje — do magii twórczej, ochronnej bądź destrukcyjnej (tzw. czarnej). Nośnikami magicznych mocy były słowa (zaklęcia, modlitwy, teksty rytualne), przedstawienia ikonograficzne i obiekty materialne (np. amulety). Częstą techniką działania magicznego była tzw. gra słów polegająca na stosowaniu w zaklęciach i tekstach rytualnych, obok siebie, słów o podobnym brzmieniu, których znaczenie zmieniało się w zależności od kontekstu rytualnego (różne akcesoria, gesty itp.). Uważano, że skuteczność działań magicznych jest uzależniona od spełnienia kilku warunków: określone miejsce i pora wypowiadania zaklęcia, postawa osoby mówiącej, jej strój, stan czystości rytualnej (np. wypowiadający zaklęcie powinien mieć narysowany na języku znak Maat lub trzymać w ustach kulki natrytu), a także liczba powtórzeń zaklęcia (zwykle 3, 4 lub 7). Tekst zaklęcia należało wyrecytować dokładnie wg wzoru, stąd znamienna rola kapłanów lektorów uczestniczących w rytuałach magii oficjalnej. Magiczną moc twórczą określano słowami: achu, bau lub heka; w sztuce egipskiej występuje personifikacja tego ostatniego pojęcia (egipskie personifikacje): Heka zwykle towarzyszy Słońcu, Ozyrysowi lub królowi jako wyraz ich potencjalnej mocy sprawczej. Według wersji mitu kosmogonicznego z Tekstów Sarkofagów Heka był pierwszym dzieckiem boga-stwórcy, a więc pojawił się na początku aktu stworzenia świata, by pomagać demiurgowi. Podobnie magia towarzyszyła królowi — najwyższemu kapłanowi w codziennej praktyce rel., mając zapewnić skuteczność odprawianych przez niego lub w jego imieniu rytuałów.

Działania i formuły magiczne rozwijały się w historii Egiptu od form prostych (np. figurki ciężarnych kobiet kładzione w czasach predynastycznych na polach w celu zapewnienia ich „płodności”) do skomplikowanych rytuałów, w których powoływano się na mityczny precedens z udziałem bogów (np. nad głową rodzącej kapłan lektor czytał zaklęcie, w którym porównywał ją do Izydy, szczęśliwej matki Horusa). Do sfery magii oficjalnej należały też wszelkie zaklęcia wspomagające działania lekarzy; pełniły one funkcję magii ochronnej i twórczej. Podobny charakter miały rytuały ofiarowania, puryfikacji, animacji, także rytuał balsamowania, których zadaniem było stworzenie nowej pozytywnej jakości. Tam, gdzie celem było uzyskanie jakości negatywnej, występowała magia destrukcyjna; przykładem może być tzw. rytuał tłuczenia czerwonych garnków (na glinianych naczyniach wypisywano listę wrogów króla i wszelkie zjawiska, które mogły zakłócić spokój władcy: złe słowa, złe sny, złe myśli, a następnie tłuczono garnki, unicestwiając całą tę listę w sposób magiczny), jak również teksty z Księgi pokonania Apopisa oraz Księgi odpędzenia Seta (wraz z recytowaniem tych tekstów w trakcie rytuału rozpowszechnionego w I tysiącleciu p.n.e. niszczono wizerunki bóstw symbolizujących wroga oraz przyczyny wszelkiego zła w kraju, narysowane na papirusie lub woskowej tabliczce).

Rozwój magii prywatnej, której praktyki były naśladownictwem działań stosowanych w magii oficjalnej, nastąpił w okresie Nowego Państwa. Oprócz kapłanów-lekarzy, którzy mogli odprawiać magiczne rytuały na prywatne zamówienie, każdy mógł stosować magiczne zabiegi na własną rękę, pod warunkiem dysponowania odpowiednim zbiorem formuł i akcesoriów, dostępnych w sprzedaży. W prywatnej magii twórczej oraz destrukcyjnej często stosowano woskowe figurki, np. przedstawiające parę kochanków, służące wywołaniu uczucia miłości lub figurki celowo uszkodzone, które miały wywołać śmierć lub chorobę (takie m.in. figurki służyły jako dowód rzeczowy w procesie spiskowców na życie Ramzesa III). Ogromne znaczenie miała magia twórcza i ochronna w przygotowaniu wyposażenia grobowego, którego każdy element miał wypełniać określoną funkcję wobec zmarłego (np. Księga umarłych, figurki uszebti, figurki nagich kobiet, tzw. konkubiny, barki dla zmarłych oraz liczne egipskie amulety). Wierzono, że zarówno magiczne działania żyjących mogą sięgać zaświatów, jak i odwrotnie, zmarły może użyć magii przeciw żyjącemu. Odbiciem tej myśli są tzw. listy do zmarłych, za pomocą których osoba żyjąca kontaktowała się ze swym bliskim zmarłym.

W I tysiącleciu p.n.e. nastąpiła ewolucja charakteru magii prywatnej: pojawiło się wiele tekstów zaklęć pochodzenia obcego, a formuły magiczne zaczęły się coraz bardziej oddalać od wzorów magii oficjalnej i nabierać charakteru zaklęć czarodziejskich posługujących się często językiem typu „abrakadabra”. Recepty magiczne znane z czasów rzym. zawierają często polecenia niewykonalne i są przesycone atmosferą niesamowitości (np.: „Weź trochę naskórka z głowy zamordowanego i 7 ziaren jęczmienia zakopanego w grobie... Dodaj krew z kleszcza wczepionego w czarnego psa...”). Wyszedłszy od podobnych tekstów, wybitny egiptolog niem. z XIX w., A. Erman określał m.e. mianem „chwastu, jaki wzrastał obok szlachetnej rośliny — religii”, co w świetle obecnej wiedzy jest oceną zupełnie błędną.

Andrzej Niwiński

Bibliografia

S. Morenz Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie, Warszawa 1972;

A. Niwiński Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Warszawa 1993.

F. Lexa La magie dans l’Egypte antique, Paris 1925;

S. Sauneron Le monde du magicien égyptien, w Sources Orientales t. 7, Paris 1966;

J.F. Sorghouts Ancient Egyptian Magical Texts, Leiden 1978;

A. Roccati, A. Siliotti La magia in Egitto al tempi dei faraoni, Milano 1987;

L. Kakosy Zauberei im alten Ägypten, Budapest 1989.