dechrystianizacja

dechrystianizacja,

historyczny proces ograniczania znaczenia i wpływu chrześcijaństwa w kulturze i życiu społecznym.

W analizie zjawiska dechrystianizacji wyróżnia się procesy ograniczania lub eliminacji Kościoła katol. i in. Kościołów chrześc. ze struktur władzy.

Pierwsza poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych (1791), regulująca stosunki prawno-polit. wg zasad rozdziału Kościoła od państwa, wolności sumienia i wyznania, wolności obywatelskich, ustanowiła model dechrystianizacji struktur polit. i publicznych. W okresie rewolucji fr. 1789–99 doszło do radykalizacji tego modelu, co przejawiało się m.in. w przyjęciu nowego kalendarza rewolucyjnego, konfiskacie dóbr kośc., wprowadzeniu konstytucji cywilnej dla duchowieństwa (wybieralność biskupów, przysięga na konstytucję, zakaz noszenia szat kośc.) i kontroli obrzędów rel.; represje wobec Kościoła zostały ograniczone w konkordacie z 1801 — państwo uzyskało wprawdzie stałe prawo do ingerencji w kwestie rel., równocześnie jednak przywrócono Kościołowi katol. prawo publicznego kultu, pensje dla kleru, odtworzono zlikwidowane instytucje kośc.: seminaria, kapituły, fundacje i inne. W XIX-wiecznej Europie dechrystianizacja struktur publicznych była zjawiskiem silnie uwikłanym w konflikty, debaty i kryzysy związane z tworzeniem nowoczesnego ładu zbiorowego epoki postnapoleońskiej, w Ameryce Łac. zaś w procesy powstawania niepodległych państw, w ruchy ideol. i spory między absolutyzmem i legitymizmem Kościoła katol. a konstrukcją demokr.-liberalną z jednej strony i absolutyzmem nowoczesnych państw nar. z drugiej. Nasilenie tendencji dechrystianizacyjnych wystąpiło w okresie Kulturkampfu. Istotnymi efektami dechrystianizacyjnych procesów w Europie i obu Amerykach są ruchy przekształceń wewnątrz chrześcijaństwa, inicjatywy doktrynalne (katol. doktryna społ., katolicyzm społ., instytucje, organizacje i partie polit. powstałe z inspiracji katolicyzmu, ruchy ekumeniczne oraz ruchy sekciarskie wewnątrz protestantyzmu) i organizacyjne w Kościołach lokalnych, nastawione na „rechrystianizację” grup i jednostek wykorzenionych, porzuconych, nieoswojonych przez tradycyjne praktyki akulturacji chrześcijańskiej.

Dechrystianizacja w ujęciu socjol. to proces redukcji bądź eliminacji elementarnych norm, wartości, symboli, praktyk i rel. wzorów chrześc. z życia jednostek i grup społecznych. Termin ten wprowadził do socjologii G. Le Bras, socjolog fr. (Études de sociologie religieuse, t. 1–2 1955), a upowszechniali krytycznie także jego uczniowie i współpracownicy: J. Labbens, F. Boulard, L.J. Lebret, Y. Daniel, E. Pin, J. Chelini, F.A. Isambert, E.A. Collard, F. Houtart, A. Delobelle. Procedury i kategorie Le Brasa stosowano z powodzeniem we Włoszech (A. Leoni, A. Grumelli, E. Burgalasi, gł. zaś S. Acquaviva). W socjologii pol., poza nielicznymi wyjątkami (E. Ciupak, W. Piwowarski, J. Mariański, W. Zdaniewicz), nie podejmowano badań zjawiska wg ściśle określonych wymagań socjologii Le Brasa. W badaniach posługiwano się częściej kategorią laicyzacji, uznając, że religijność Polaków poddana presji urzędowej laicyzacji państwa komunist. nie spełnia własności modeli procesów dechrystianizacji Socjologiczny model procesów dechrystianizacji opisuje zależności między parametrycznie ujętą religijnością (globalny wymiar wiary, praktyki, wierzenia, moralność, ideologia, konsekwencje) oraz rozmaitymi formami instytucjonalnymi i organizacyjnymi religii a dynamiką struktur społ. określonych przez procesy uprzemysłowienia, urbanizacji, racjonalizacji, modernizacji, pluralizacji społ.-kulturowej. Wymuszone procesy laicyzacji urzędowej w Polsce i eur. krajach komunist. 1944–89 w różnym stopniu sprzyjały dechrystianizacji struktur publicznych (przymusowa laicyzacja i sekularyzacja szkolnictwa, administracji, urzędów i instytucji życia publicznego, środków masowego przekazu, wydawnictw, ośrodków życia nauk., ideol. itp.), ale nie zdołały ograniczyć religijności do form przewidzianych przez modele społeczeństwa totalitarnego. W niektórych społeczeństwach (Polska, Czechy, Słowacja, Jugosławia, Rumunia, Bułgaria, także sowiecka Rosja) religijność w warunkach przymusu totalitarnego wykształciła formy kultur alternatywnych, kultur oporu, tajnych praktyk, inicjatyw charyzmatycznych, organizacji rel. i społ. transformacji. Społeczeństwa te zachowały się w sposób przewidziany przez krytycznie zinterpretowaną przez Le Brasa hipotezę dechrystianizacji: religijność traci żywotność gł. tam, gdzie jest słabo kulturowo i społecznie ugruntowana.

Dechrystianizacja jest wynikiem — jeżeli badamy jej modele socjol. — ograniczonej chrystianizacji. Zmierzch praktyk może być jednym z aspektów przekształcania religijności w formy charakterystyczne dla społeczeństw poddanych procesom modernizacji, a od pocz. lat 50. XX w. także procesom postmodernizacji. Jeżeli za podstawowy wskaźnik religijności uznamy stosunek liczby uczestniczących w cotygodniowych nabożeństwach do ogółu deklarujących przynależność do Kościołów chrześc., odpowiednie wielkości dla wybranych społeczeństw Europy, obu Ameryk, Azji i Afryki w połowie lat 90. XX w. kształtują się na poziomie: Nigeria 89%, Irlandia 84%, Filipiny 68%, Irlandia Północna 58%, RPA 56%, Polska 55%, Portoryko 52%, Portugalia 47%, Słowacja 47%, Meksyk 46%, Włochy 45%, Belgia 44%, Dominikana 44%, Stany Zjedn. 44%, Turcja 43%, Peru 43%, Indie 42%, Kanada 38%, Brazylia 36%, Holandia 35%, Wenezuela 31%, Urugwaj 31%, Austria 30%, W. Brytania 27%, Argentyna 25%, Chile 25%, Hiszpania 25%, Chorwacja 22%, Słowenia 22%, Francja 21%, Węgry 21%, Rumunia 20%, Australia 16%, Litwa 16%, Szwajcaria 16%, Czechy 14%, Korea Południowa 14%, Niemcy 14%, Ukraina 11%, Bułgaria 10%, Gruzja 10%, Mołdawia 10%, Chiny 9%, Armenia 8%, Azerbejdżan 6%, Czarnogóra 7%, Serbia 7%, Białoruś 6%, Dania 5%, Łotwa 5%, Norwegia 5%, Estonia 4%, Finlandia 4%, Islandia 4%, Szwecja 4%, Japonia 3%, Rosja 2% (World Values Surveys. 1990–1991, 1995–1997, University of Michigan, Ann Arbor 1997).

Społeczeństwa postmodernist., silnie pluralistyczne, zróżnicowane we wszystkich kulturowych i społ. odniesieniach generują religijność radykalnego wyboru, indywidualistyczną, etyczną, podmiotową. W ślad za tym idą zmiany w instytucjach życia rel., w Kościołach i ich doktrynach, rytach, wewn. i zewn. zmianach. Najsilniejszymi ruchami rel. w epoce modernizacji i postmodernizacji są ruchy powstałe z inspiracji Soboru Watykańskiego II Kościoła rzymskokatol., natomiast w ramach chrześcijaństwa ruchy transkulturowych form synkretyzmu rel., nowe ruchy rel., sekty, społ. centra przebudzeń religijnych. Proces adaptacji współcz. chrześcijaństwa do warunków nowoczesnej kultury jest zjawiskiem chronicznym i historycznie trwałym, a dechrystianizacja jest jednym z jego wielu modeli.

Andrzej Wójtowicz

Bibliografia

J. Delumeau O chrystianizacji i dechrystianizacji, „Znak” 1976 nr 266–267;

U. Altermatt Katolicyzm a nowoczesny świat, Kraków 1995;

Th. Luckmann Niewidzialna religia, Kraków 1996;

P. Berger Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, Kraków 1997.

P. Berger The Heretical Imperative: Contemporary Possibilities of Religious Affirmation, New York 1979.