Włodzimierz, Władịmir, Włodzimierz nad Klaźmą,
m. w Federacji Ros., nad Klaźmą;
Włodzimierz
Encyklopedia PWN
przemysł elektromaszynowy, chem., materiałów budowlanych, włók., spoż.; węzeł kol.; 2 szkoły wyższe; władymirsko-suzdalskie muzeum hist.-artyst. i architektoniczne.
Historia. Założony 1108 przez Włodzimierza Monomacha jako gród obronny, wokół którego wyrosła osada handl.-rzemieślnicza; w poł. XII w. dziedziczna posiadłość (wotczina) ks. Andrzeja Bogolubskiego, który 1157 przeniósł tu stol. Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej i rozbudował na wzór Kijowa i Nowogrodu Wielkiego; 1238 zburzony przez Mongołów; od 1299 rezydencja metropolitów ruskich; w poł. XIV w. zaczął tracić znaczenie na rzecz Moskwy; od 1719 ośr. adm. prowincji, potem namiestnictwa; od 1796 stol. guberni; w XIX w. etap na drodze z Moskwy na katorgę syberyjską i miejsca zesłań polit.; po uzyskaniu 1858–62 połączenia kol. z Moskwą ośr. handl. i polit. (narodnicy, marksiści); od 1944 stol. obwodu.
Zabytki. Cenne zabytki architektury szkoły włodzimiersko-suzdalskiej z 2. poł. XII–pocz. XIII w.: resztki kam. murów kremla, cerkiew Św. Joachima i Anny (1194–96); tzw. Złote Wrota (1164) — fragment dawnych umocnień z nadbramną cerkwią Bogomatieri (odnowiona 1469 i przebudowa XVIII w.); sobór Zaśnięcia Bogurodzicy (1158–60, przebudowa 1185–89) — gł. świątynia biskupa północno-wschodniej Rusi, jeden z najcenniejszych zabytków architektury ruskiej XII w. — wzór dla późniejszych budowli; 5-nawowy, 5-kopułowy; w zachodniej części wnętrza fragmenty fresków (kompozycja Sąd Ostateczny) z 1408 A. Rublowa i Daniiła Czornego; ikonostas (2. poł. XVIII w.); klasycyst. dzwonnica soboru (1810) i cerkiew Gieorgijewska (1862); sobór Dmitrijewski (1194–97) — gł. świątynia książęca, fundowana przez w. ks. Wsiewołoda Wielkie Gniazdo; 1-kopułowa, dawniej otoczona niskimi krytymi galeriami, rozebranymi w czasie restauracji w XIX w.; obfita dekoracja rzeźbiarska górnych partii elewacji, bębna kopuły i archiwolt portalów: fryz arkadowy z postaciami ludzkimi między kolumienkami (wśród których m.in. portrety kniaziów Borysa i Gleba), liczne reliefy o motywach roślinnych, geom., zwierzęcych (oryginalna z XII w. tylko dekoracja rzeźbiarska w zachodniej części północnej fasady); we wnętrzu fragmenty fresków z XII w. (kompozycja Sąd Ostateczny); sobór Zaśnięcia Bogurodzicy na terenie monastyru Kniagini (XV–XVI w., na fundamentach budowli z 1200–01), we wnętrzu freski z poł. XVI w.; barok. cerkwie z XVII i XVIII w.; klasycyst. budowle użyteczności publicznej z XVIII i 1. poł. XIX w. W pobliżu we wsi Bogolubowo — pozostałość dawnej zabudowy rezydencji ks. Andrzeja Bogolubskiego (1158–65?), w której skład wchodziły nie zachowane drewnianego obwarowania i baszty, pałac książęcy, z którego zachowała się wieża z fryzem arkadowym na elewacji oraz cerkiew Rożdiestwa Bogorodicy, na miejscu której w XVIII w. zbud. obecną cerkiew (we wnętrzu zachowane fragmenty rom. dekoracji rzeźbiarskiej); w odległości 1 km od Bogolubowa nad rz. Nerla cerkiew Opieki Matki Boskiej (1165) fundacji ks. Andrzeja Bogolubskiego — arcydzieło ruskiej architektury XII w. z bogatą dekoracją rzeźbiarską górnych partii elewacji i archiwolt portalów oraz kapitelami we wnętrzu; zabytki W. i cerkwi Opieki Matki Boskiej zostały wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.
