Tarnów

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Tarnów,

miasto w województwie małopolskim, powiat grodzki, na Płaskowyżu Tarnowskim, nad Białą i jej dopływem Wątokiem oraz nad Dunajcem (częściowo zachodnia granica miasta); siedziba pow. tarnowskiego.

Ludność miasta: ogółem — 108,6 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 508,1 os/km² (2019)

Powierzchnia: 72 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 20°59′E, szerokość geograficzna: 50°01′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1330

Oficjalne strony WWW: www.tarnow.pl

1950–92 liczba ludności wzrosła 3-krotnie; ośr. przem., usługowy i kult.-oświat.; przemysł chem.: Zakłady Azotowe SA (Tarnów-Mościce) — jedyna w Europie Środkowej fabryka wytwarzająca (od 1995) poliformaldehyd (zw. tarnoformem) używany do produkcji kół zębatych, urządzeń sanitarnych, artykułów gospodarstwa domowego oraz w przemyśle motoryzacyjnym i elektronicznym; ponadto przemysł elektrotechniczny, zbrojeniowy, maszyn. (Zakłady Mech. „Tarnów”, Fabryka Silników Elektr.), spoż., materiałów budowlanych, odzieżowy, drzewny, szklarski (huty szkła — artyst. i gosp.); węzeł kol. i drogowy; stol. diecezji tarnowskiej Kościoła rzymskokatol.; Państw. Wyższa Szkoła Zawodowa, Małopol. Wyższa Szkoła Ekon., Wyższe Seminarium Duchowne, filie krak. Akad. Ekon. oraz Wyższej Szkoły Biznesu z Nowego Sącza; Teatr im. L. Solskiego; w dzielnicy Klikowa państw. stado ogierów; muzea: Okręgowe, Diecezjalne, Etnogr. (m.in. ekspozycja historii i kultury Cyganów); Tow. Przyjaciół Ziemi Tarnowskiej, Tarnowskie Tow. Muz.; siedziba Krajowego Tow. Propagowania Zdrowej Żywności; corocznie odbywają się Krajowe Targi Zdrowego Życia, Targi Zdrowej Żywności; liczne imprezy cykliczne, w tym: Ogólnopol. Festiwal Piosenki Żeglarskiej Bezan, Ogólnopol. Festiwal Talentów Muzycznych, Festiwal Muzyki Odnalezionej; turyst. baza noclegowa. Centrum handl.-adm. znajduje się w obrębie Starego Miasta (zachowany średniow. układ urb.), położonego na pr. brzegu rz. Wątok; zakłady przem. skupiają się w zachodniej (Klikowa, Mościce) i północnej (Krzyż) części miasta, a duże osiedla mieszkaniowe gł. na wschód i północny wschód od centrum (dzielnice Rzędzin, Grabówka); na Górze Św. Marcina (384 m) Park Kultury i Wypoczynku, tor saneczkowy, skocznia i wyciąg narciarski.

Historia.

Osada wzmiankowana 1105; prawa miejskie 1330; rozwój związany z położeniem u zbiegu szlaków handl. z Wrocławia na Węgry i z Krakowa na Ruś; w XIV–XVII w. duży ośr. handlu (zwłaszcza zbożem i winem) i rzemiosła; centralny ośr. gosp. dóbr Tarnowskich; w XVI w. przejściowo siedziba powiatu; w 2. poł. XVII i w XVIII w. upadek gosp. (zniszczenia wojenne i zarazy); 1772–1918 w zaborze austr.; od 1782 siedziba cyrkułu; od 1787 własność rządowa; 1785–1806 i od 1826 siedziba biskupstwa; w 1. poł. XIX w. ośr. działalności patriotycznej w Galicji; w 2. poł. XIX i na pocz. XX w. duże centrum przem. (m.in. fabryka narzędzi roln., huta szkła) i kult. (m.in. teatr, drukarnie); od 1846 znaczny rozwój przestrzenny Tarnowa; od 1856 połączenie kol. z Krakowem, 1862 ze Lwowem; 1910 uruchomiono elektrownię. Duże skupisko Żydów od XVI w. (1939 — ok. 15,6 tys. — ok. 42% mieszk.). W okresie międzywojennym rozwój przemysłu, m.in. maszyn., elektrotechnicznego i chem.; 1928 uruchomiono w pobliskich Mościcach Państw. Fabrykę Związków Azotowych. Podczas okupacji niem. IX–X 1939 obóz przejściowy dla jeńców pol. (ok. 4 tys. osób); oddział roboczy jeńców sow., 1944–45 obóz pracy przymusowej (przeciętnie ok. 1,1 tys. osób), 1942–43 getto (ok. 40 tys. osób z Tarnowa, okolic i z zagranicy, ok. 10 tys. Niemcy zamordowali na miejscu, pozostałych wywieźli do ośr. zagłady w Bełżcu, do Auschwitz i obozów pracy przymusowej w Płaszowie i Szebniach); 1939–45 niem. zakład karny (ok. 25 tys. więźniów); rejon działalności partyzanckiej. Po 1945 znaczna rozbudowa miasta; przyłączono okoliczne gromady i wsie, m.in. Chyszów, Klikowa, Mościce, Rzędzin, Krzyż, Koszyce; 1975–98 siedziba województwa.

Zabytki.

Pozostałości murów miejskich (XIV w., przebudowa 1518–45); późnogot. kościół kolegiacki, ob. katedralny (XV–XVI w., rozbudowa 1889–97), renes. nagrobki Tarnowskich (m.in. dłuta J.M. Padovana) i Ostrogskich (1612–20, W. van den Blocke? i J. Pfister), późnogot. stalle, skarbiec; zespół późnogot.-renes. kanonii (1. poł. XVI w.), m.in. tzw. Dom Mikołajowski (1524) ob. Muzeum Diecezjalne; zespoły klasztorne: Bernardynów — późnogot. kościół (1468, przebudowany w 1. ćwierci XIX w.), pozostałości budynku klasztornego (przebudowa 1823), Bernardynek — barok. kościół (1752–76) i budynek klasztorny (ok. 1680); późnogot. kościół drewniany na Burku (przed 1458, wieża XX w.); późnogot. kościół drewniany na Terlikówce (1562); późnogot.-renes. ratusz (XV–XVI w., przebudowa XIX–XX w.); kamienice w rynku (XVI–XVIII w.).

Bibliografia

Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. 1 red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1981.

Zaśnięcie Marii, kwatera ołtarza z Ptaszkowej, ok. 1440 — Muzeum Diecezjalne, Tarnów

Tarnów, nagrobek Tarnowskich w kościele katedralnym Narodzenia NMP