Szczecin
 
Encyklopedia PWN
Szczecin,
miasto wojewódzkie (woj. zachodniopomor.), pow. grodzki, w Dolinie Dolnej Odry, na Wzgórzach Szczecińskich, Równinie Goleniowskiej i Wzgórzach Bukowych, nad ujściowymi ramionami Odry — Odrą Zachodnią i Regalicą, oraz jez. Dąbie, w pobliżu (12 km od centrum) granicy z Niemcami.
Ludność miasta: ogółem — 402,1 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 1 335,8 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 301 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 14°35′E, szerokość geograficzna: 53°25′N
Data założenia miasta: 1. poł. IX w.
Prawa miejskie: nadanie praw — 1243
Oficjalne strony WWW: www.szczecin.pl
1950–92 liczba ludności wzrosła 2,5-krotnie. Szczecin pełni 2 gł. funkcje: portową i przemysłową. Port szczec. rozciąga się wzdłuż Odry i licznych sztucznych kanałów, dł. nabrzeży — 30 km; z Zat. Pomorską (Morze Bałtyckie) jest połączony torem wodnym (dł. 99,7 km, do Świnoujścia 67,7 km) dostępnym dla statków o zanurzeniu 9,15 m (w Świnoujściu 12,8 m); wraz ze Świnoujściem tworzy zespół portowy Szczecin–Świnoujście, który pod względem wielkości przeładunków (19,2 mln t — 2008) zajmuje drugie miejsce w Polsce, 2002 przyjął 5289 statków; przeważa przeładunek węgla i towarów masowych. Szczecin jest najważniejszym portem tranzytowym w Polsce dostępnym dla Czech, Słowacji i Niemiec przez żegl. Odrę; przeładunek towarów tranzytowych 9,6 mln t (2002). Transportem towarów (stal, ruda, węgiel) między Szczecinem a Świnoujściem oraz przewozem żwiru i in. ładunków ze Szczecina do Berlina zajmuje się Żegluga Szczecińska. Rozwinięty przemysł stoczn., spoż., chem. (nawozów sztucznych, farb i lakierów, włókien sztucznych, koksochem.), maszyn. (maszyny budowlanych, urządzenia klimatyzacyjne i chłodnicze), metal. (narzędzia, kontenery), elektrotechnicznego (kable) i elektronicznego, papierniczy, drzewny (meble, stolarka budowlana), odzieżowy i dziewiarski, miner., w tym materiałów budowlanych; od 1897 czynna huta żelaza; ponadto elektrownie Pomorzany i Szczecin (należą do Zespołu Elektrowni Dolna Odra SA) oraz duża gazownia; liczne przedsiębiorstwa projektowe i bud.-montażowe; siedziba wielu instytucji związanych z gospodarką mor.; oddziały przedsiębiorstw handlu zagr., spedycji międzynar., obsługi tranzytu, przedstawicielstwa Pol. Żeglugi Bałtyckiej, linii eur. i promowych Pol. Linii Oceanicznych, siedziba Pol. Żeglugi Mor., konsulaty. Szczecin jest ważnym węzłem komunik.; w pobliżu miasta znajdują się graniczne przejścia kol. i drogowe do Niemiec (autostrada do Berlina); port lotn. Szczecin— w Goleniowie (odległym o 33 km). Szczecin jest największym ośr. kult. i nauk. Pomorza Zachodniego; stol. metropolii szczec.-kamieńskiej Kościoła rzymskokatol.; Uniw. Szczec., Politechnika Szczec., Pomor. Akad. Med., Akad. Roln., Akad. Mor. (do 2004 Wyższa Szkoła Mor.), filia poznańskiej Akad. Muz., Arcybiskupie Wyższe Seminarium Duchowne i 10 uczelni niepaństwowych.; Szczec. Tow. Naukowe, Inst. Morski, Inst. Zachodniopomorski, biblioteki, m.in. Biblioteka Gł.; muzea, m.in. Narodowe, Historii Miasta, Historii Medycyny i Farmacji; Teatr Polski i Teatr Współczesny, oraz Teatr Lalek „Pleciuga”, Teatr Muzyczny, filharmonia; rozgłośnia radiowa, ośr. telew. Szczecin jest ważnym ośr. turystyki krajowej i międzynar. — powstało centrum handlu, biznesu i turystyki Pazim Center; wiele obiektów sport.-rekreacyjnych, m.in. przystanie kajakowe i żeglarskie, tor regatowy, aeroklub, tor motocrossowy, kartingowy, kolarski, hale sport., pływalnie, kąpieliska. Centrum Szczecina znajduje się na l. brzegu Odry. Wokół zniszczonego 1945 i odbud. Starego Miasta rozciąga się również odbud. śródmieście o funkcjach handl. i mieszkaniowych; pierścień zewn. tworzą dzielnice mieszkaniowe, częściowo willowe; nad Odrą znajdują się tereny portowe i przemysłowe. Szczecin odznacza się bogactwem zieleni, w granice miasta wchodzą fragmenty puszcz: Wkrzańskiej i Bukowej. Dużą powierzchnię zajmują wody: Odra, Regalica, jez. Dąbie, Jez. Głębokie, kanały portowe.
Historia. Gród słow. powstały w 1. poł. IX w. u przeprawy przez Odrę; u jego podnóża osada rybacka, z której w X–XI w. rozwinął się ośr. rzemieślniczo-handl. (handel bałtycki); w XII w. nacz. gród Pomorza, republika miejska rządzona przez możnych — jednocześnie kupców, piratów i właścicieli ziemskich, pod nazwą Stetin (niem. Stettin); stopniowo podporządkowany przez książąt pomor.; w 1. poł. XII w. ponad 5 tys. mieszk.; 1121 opanowany przez Bolesława III Krzywoustego, uznał władzę ks. Warcisława, lennika Polski; siedziba kasztelana; 1124 wprowadzono w Szczecinie chrześcijaństwo. Od końca XII w. napływ przybyszów z Niemiec; 1237 przeniesiony na prawo niem., 1243 otrzymał pełny przywilej lokacyjny; zmalało znaczenie ludności słow., która skupiła się prawdopodobnie w dzielnicy Chyżyn oraz na przedmieściach Górny i Dolny Wik; od XIII w. czł. Hanzy, na przeł. XIII i XIV w. gł. ośr. handl. Pomorza Zachodniego (zboże, śledzie — własne placówki na łowiskach śledzi w Dragør i Falsterbo, od XV w. także sól); od końca XIII w. prawo składu, od 1283 przywileje handl. w Danii. W XIII–XV w. stol. księstwa pomor.; polityka miasta, często sprzeczna z interesami książąt, doprowadziła do ograniczenia jego przywilejów przez Bogusława X; w XIV–XV w. walka z innymi miastami Pomorza Zachodniego, m.in. Gardźcem, Gryfinem i Stargardem, o monopol w eksporcie zboża z terenów nadodrzańskich (spław Wartą i Odrą); w XV–XVI w. walka pospólstwa z patrycjatem o udział we władzy, zaostrzona w XVI w. pogorszeniem się sytuacji gosp. (konkurencja szlachty w handlu zbożem, od 1572 wojna celna z Frankfurtem n. Odrą, upadek handlu śledziami), a zwłaszcza po wprowadzeniu 1524–34 w Szczecine reformacji. W XVI–XVII w. rozkwit nauki i kultury; 1543 ks. Barnim XI zał. Pedagogium Książęce (czynne do 1666), 1606–18 powstała galeria na zamku, 1636 pierwsza gazeta. W 1630 opanowany przez Szwedów, po śmierci ostatniego księcia pomor. (1637) pod ich niepodzielną władzą (rozbudowa twierdzy); zniszczenia wojenne w XVII w. (walki z cesarstwem i Brandenburgią, wielokrotnie oblegany) i odcięcie od zaplecza granicą brandenburską spowodowały upadek gosp. i kulturalny. Od 1713 (formalnie od 1720) w granicach Prus, przywrócenie kontaktów z zapleczem oraz rozbudowa od 1740 toru wodnego i awanportu w Świnoujściu przyniosły ponowny rozwój gospodarczy. Szczecin stał się gł. portem Prus; rozwój rzemiosła i powstanie pierwszych manufaktur związane z osiedleniem się w Szczecinie hugenotów; 1806–13 okupowany przez Francuzów. W XIX w. gł. port eksportowy płodów rolnych i węgla ze Śląska; 1826 otwarto żeglugę parową na Odrze; od 1843 pierwsza linia kol. do Berlina, 1846 — do Poznania; rozbudowano przemysł przetwórczy, stoczn. (stocznia Wulkan) i hutn. (oparty na rudzie szwedz.); likwidacja twierdzy 1873 umożliwiła szybki rozwój terytorialny miasta; 1875–1910 wybudowano nowe dzielnice, powstały zakłady i urządzenia komunalne: gazownia, elektrownia, wodociągi, sieć tramwajowa; wzrosła liczba mieszkańców (1816 — 21,5 tys., 1861 — 58,5 tys., 1910 — 236 tys.); duży napływ Polaków z Pomorza i Wielkopolski, powstało wiele organizacji pol.; rozwój portu szczec. utrudniała konkurencja Hamburga. W okresie międzywojennym, odcięty od wielkopol. zaplecza roln., port szczec. stracił znaczenie; pomimo znacznego odpływu Polaków działały pol. organizacje kulturalne. W czasie II wojny światowej kilkanaście oddziałów roboczych jeńców wojennych, ponad 100 obozów pracy przymusowej, 2 obozy przejściowe; przygotowany przez Niemców do długotrwałej obrony, najsilniejszy węzeł oporu w dolnym biegu Odry; III–IV 1945 obiekt walk sow.-niem., zniszczony w ok. 65%, port i przemysł w ok. 95%. Od 1945 w Polsce, odbud.; do miasta przyłączono liczne wsie, m.in. Podjuchy, Zdroje, Załom, Radziszewo, Wielgowo, Bezrzecze, miasto Dąbie oraz rozległe tereny leśne (ok. 800 ha). W XII 1970 strajki i demonstracje robotnicze, stłumione przy użyciu wojska (grudniowy bunt robotniczy w Polsce 1970); VIII 1980 ośr. ruchu strajkowego (Stocznia Szczec.), miejsce podpisania 30 VIII 1980 porozumienia między Komisją Rządową a Międzyzakładowym Kom. Strajkowym.
Zabytki. Układ przestrzenny Szczecina jest oparty na systemie placów gwiaździstych i powstał po 1873 (G.E. Hausmann). W obrębie Starego Miasta kościoły: Św. Jakuba, ob. katedra (koniec XIII–XV w., m.in. w 1. poł. XV w. przy udziale niem. budowniczego H. Brunsberga, 1971–76 częściowo rekonstruowany), Franciszkanów (prezbiterium przed 1300, korpus z XIV w.; po 1958 częściowo rekonstruowany), Św. Piotra i Pawła (2. poł. XV w., 1679–83 przebudowany); dom parafialny (XIV/XV w., przebudowany); zamek książąt pomor. na miejscu grodu (wielokrotnie przebudowywany, 1958–83 rekonstruowany); ratusz (XIII–XV w., XVII w. przebudowa, rekonstruowany); barok. bramy miejskie: Portowa i Hołdu Pruskigo (1. poł. XVIII w. — G.K. von Wallrawe); pałace z XVIII w., m.in. Pałac Sejmu Stanów, ob. Muzeum Nar. (1727–29 — von Wallrawe, rozbudowa 2. poł. XIX w.); późnogot. kamienica Loitzów (1547); spichlerze: tzw. Mały i Duży (XV w., XVII w. przebudowa); domy (XVIII, XIX w.), kamienice (XIX w.), kolonia willi na Pogodnie (1. poł. XX w.). Po zniszczeniach wojennych, po 1945 zabytki częściowo zrekonstruowane.
Bibliografia
Dzieje Szczecina, t. 1 red. W. Filipowiak i G. Labuda Warszawa 1983, t. 2 red. G. Labuda, Warszawa 1985.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Szczecin, zdjęcie lotnicze fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia