Świętokrzyskie, Góry
 
Encyklopedia PWN
Świętokrzyskie, Góry,
środkowa część Wyżyny Kieleckiej, między Wzgórzami Łopuszańskimi na zachodzie a Wyżyną Sandomierską na wschodzie;
Góry Świętokrzyskie pod względem geologicznym składają się z trzonu paleozoicznego oraz osłony permo-mezozoicznej. W obrębie trzonu paleozoicznego rozróżnia się 2 części: północną — łysogórską i południową — kielecką, różniące się budową i historią geologiczną, rozdzielone głębokim rozłamem, zwanym dyslokacją świętokrzyską; część południowej była sfałdowana w orogenezach: kaledońskiej i hercyńskiej, część północna — w orogenezie hercyńskiej, kiedy powstały główne jednostki tektoniczne całych Gór Świętokrzyskich. Ponowne odmłodzenie morfologii Gór Świętokrzyskich było związane z orogenezą alpejską. Góry Świętokrzyskie są zbudowane głównie z prekambryjskich i staropaleozoicznych łupków ilastych, arkoz, szarogłazów, kwarcytów, poprzecinanych żyłami diabazów i lamprofirów, także dewońskich i dolnokarbońskich wapieni, dolomitów, margli, łupków ilastych, piaskowców. Osłona permo-mezozoiczna składa się ze zlepieńców górnego permu (tzw. zlepieńce zygmuntowskie), leżących niezgodnie na różnych utworach paleozoicznych, oraz z iłowców, piaskowców, wapieni i margli mezozoiku; na południu w skład osłony wchodzą też trzeciorzędowe wapienie, piaski i iłowce, z którymi są związane złoża gipsów i siarki. Całe Góry Świętokrzyskie są w znacznej mierze zdenudowane i przykryte utworami czwartorzędu (m.in. lessami).
W krajobrazie Wyżyny Kieleckiej Góry Świętokrzyskie wyróżniają się pasowym układem wzniesień i obniżeń przebiegających równolegle w kierunku z północnego zachodu na południowy wschód. Osią regionu jest pasmo główne (długość ok. 70 km), ciągnące się od Dobrzeszewa po Opatów; w jego skład wchodzą pasma (z zachodu na wschód): Dobrzeszowskie, Oblęgorskie, Góry Tumlińskie, Pasmo Masłowskie (Klonówka, 473 m), najwyższe w Górach Świętokrzyskich Łysogóry (Łysica, 612 m), Pasmo Jeleniowskie (Szczytniak, 554 m); w środkowej, najwyższej części tego obszaru występują strome stoki, gołoborza (peryglacjalne złomowiska), głęboko wcięte doliny. Na północ od pasma głównego ciągnie się Pasmo Klonowskie, składające się z samodzielnych grzbietów: Barcza (465 m), Bukowa Góra (482 m), Psarska Góra (412 m), Miejska Góra (424 m) oraz w całości pokrytego lessem Pasma Bostowskiego (351 m); północno-zachodnie obrzeżenie Gór Świętokrzyskich stanowi pokryte utworami czwartorzędowymi Pasmo Przedborsko-Małogoskie (długość ok. 40 km). Południowy ciąg wziesień, rozdzielony od pasma głównego Padołem Kielecko-Łagowskim, składa się z ponad 10 pasm o różnorodnej budowie geologicznej, m.in. Dymińskie, Daleszyckie, Orłowińskie, Cisowskie, Wygiełzowskie; na południowy zachód od Pasma Dymińskiego ciągną się pasma Zelejowskie i Chęcińskie rozdzielone Doliną Chęcińską.
Sieć rzeczna nie jest dopasowana do odsłoniętych struktur paleozoicznych; wzdłuż północno-wschodniego obrzeża Gór Świętokrzyskich płyną dopływy Wisły — Kamienna i Opatówka, po stronie południowej — Nida, Wschodnia, Czarna i Koprzywianka; dopływy Nidy (Bobrza, Lubrzanka, Belnianka) przecinają w poprzek struktury paleozoiczne, tworząc doliny przełomowe, oddzielające od siebie poszczególne pasma.
Klimat surowszy niż na otaczających góry wyżynach — średnia temperatura niższa o 1–2°C, opady wyższe (w Łysogórach — 800 mm), okres wegetacyjny krótszy o 1–3 tygodni.
Roślinność Gór Świętokrzyskich ma pewne cechy górskie i układa się piętrowo (piętrowość pozorna, związana z różnym rodzajem podłoża, a nie wysokością nad poziomem morza); w zasypanych plejstoceńskimi piaskami obniżeniach rosną bory sosnowe, wyżej na lessach — dęby, buki, modrzewie polskie; Łysogóry porasta bór jodłowy (Puszcza Jodłowa) i bukowo-jodłowy, miejscami świerkowy; liczne relikty z epoki lodowej; naturalna roślinność w znacznym stopniu zniszczona (wykorzystanie rolnicze, zanieczyszczenie środowiska); w środkowej części Gór Świętokrzyskich Świętokrzyski Park Narodowy; ponadto parki krajobrazowe — Zespół Parków Gór Świętokrzyskich i Zespół Parków Ponidzia oraz wiele rezerwatów przyrody.
Góry Świętokrzyskie są terenem dawnego górnictwa; na początku n.e. wydobywano i przetapiano rudę żelaza (między Kamienną a Pasmem Jeleniowskim i Łysogórami), od późnego średniowiecza wydobywano miedź, ołów, wapienie (w północno-zachodniej części gór), w XVIII i XIX w. rozwinęło się górnictwo i hutnictwo żelaza (w północno-zachodniej części Gór Świętokrzyskich oraz wzdłuż Kamiennej — Zagłębie Staropolskie), w XX w., zwłaszcza po II wojnie światowej, rozwinęło się wydobycie wapieni (m.in. tzw. marmur chęciński) i kwarcytów (Wiśniówka); powstało białe zagłębie z licznymi kamieniołomami oraz nowymi zakładami wapienniczymi i cementowymi (Sitkówka-Nowiny, Bukowa koło Małogoszczy); główny ośrodek przemysłowy Gór Świętokrzyskich — Kielce. Dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna wykorzystuje doliny przełomowe (np. droga Skarżysko-Kamienna–Kielce w przełomie dopływu Bobrzy — Silnicy) i obniżenia (droga Kielce–Opatów w Padole Kielecko-Łagowskim). W Psarach-Kątach znajduje się Naziemne Centrum Łączności Satelitarnej. Region atrakcyjny turystycznie, główne ośrodki: Kielce, Chęciny, Nowa Słupia, Bodzentyn, Święta Katarzyna; region opiewany w twórczości S. Żeromskiego, który spędził tu dzieciństwo i młodość. Niektóre miejscowości Gór Świętokrzyskich zachowały żywy folklor i regionalne budownictwo wiejskie; w Tokarni Park Etnograficzny, należący do Muzeum Wsi Kieleckiej w Kielcach.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Stacja satelitarna EUTELSAT w Psarach-Kątach, zdjęcie lotnicze.fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Święty Krzyż fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia