Rzeszów
 
Encyklopedia PWN
Rzeszów,
miasto wojewódzkie (woj. podkarpackie), pow. grodzki, na pograniczu Podgórza Rzeszowskiego i Pogórza Dynowskiego, nad Wisłokiem; siedziba pow. rzeszowskiego.
Ludność miasta: ogółem — 194,9 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 2 866,0 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 68 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 22°00′E, szerokość geograficzna: 50°03′N
Prawa miejskie: nadanie praw — 1354
Oficjalne strony WWW: www.erzeszow.pl
Duży ośr. przem., nauk. i kult.; rozwinięty przemysł: elektromaszynowy (silniki lotn. i przekładnie, turbosprężarki, zwłaszcza dla przemysłu okrętowego, części do maszyn, narzędzia produkowane przez WSK-PZL Rzeszów, elektromech. sprzęt gospodarstwa domowego z zakładów Zelmer), spoż. (soki i odżywki dla dzieci, przetwory mięsne, drobiowe, makarony), farm. (ICN-Polfa), ponadto odzieżowy, poligraficzny, drzewny (meble), materiałów budowl.; elektrociepłownia; rozwijający się ośr. handl.-finansowy, Międzynar. Targi „Inter–Res” (kilkanaście imprez targowych rocznie), liczne przedstawicielstwa banków i instytucji finansowo-kredytowych; węzeł kol. i drogowy, port lotn. (w pobliskiej wsi Jasionka); stol. diecezji rzesz. Kościoła rzymskokatol.; Politechnika Rzesz. i Uniw. Rzesz., ponadto Wyższe Seminarium Duchowne, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Wyższa Szkoła Zarządzania; Teatr im. W. Siemaszkowej, Teatr Maska (d. Teatr Lalki i Aktora „Kacperek”), filharmonia, rozgłośnia radiowa i ośr. telew.; Międzynar. Biennale Plakatu Teatralnego; działają: Tow. Nauk. w Rzeszowie, Rzesz. Tow. Kultury; muzeum, galeria sztuki; w Rzeszowie odbywają się festiwale polonijnych zespołów amatorskich.
Stare miasto — centrum usługowe, adm. i kult., położone na l. brzegu rzeki, otoczone jest osiedlami mieszkaniowymi, m.in. Tysiąclecia, Pułaskiego (z ośr. sport.-rekreacyjnymi), ponadto liczne osiedla mieszkaniowe znajdują się na pr. brzegu Wisłoka (Pobitno, Lwowskie, Mieszka I) i w północno-zachodniej części Rzeszowa, w dzielnicy Baranówka; zakłady przem. są skupione wzdłuż przebiegającej z północy na południe linii kol. Tarnobrzeg–Jasło (zwłaszcza w południowo-zachodniej części miasta) oraz między dzielnicą Staromieście a Wisłokiem; tereny rekreacyjne — nad rzeką (Park Kultury i Wypoczynku) i nad utworzonym na niej zalewem (ośr. wypoczynku świątecznego z przystanią żeglarską). W okolicy Rzeszowa eksploatacja gazu ziemnego.
Historia. Ślady osadnictwa od neolitu; w XI–XII w. osada, następnie pograniczny gród ziemi sandomierskiej; opanowany na pocz. XIV w. przez książąt halickich, ponownie włączony do Polski przez Kazimierza II Wielkiego; prawa miejskie 1354; własność rodów magnackich; rozkwit w końcu XVI i 1. poł. XVII w., ważny ośrodek rzemieślniczo-handl. na szlaku z Krakowa na Ruś (jarmarki); od XV w. liczne skupisko Żydów; w XVII–XIX w. kolegium pijarów; w 2. poł. XVIII w. teren działalności konfederatów barskich; 1772–1918 w zaborze austr., miasto rządowe, siedziba starostwa; ożywienie gosp. miasta związane z budową linii kol. (1858 połączenie z Krakowem, 1861 ze Lwowem, 1890 z Jasłem); powstały drobne zakłady przem. (m.in. fabryka maszyn roln., młyny parowe, garbarnia, 1900 gazownia), ważny ośrodek handlu bydłem i produktami rolnymi. W okresie międzywojennym siedziba powiatu; powstały niewielkie fabryczki, 1936 zbud. wodociągi; 1919 wystąpienia antyżydowskie (1939 ok. 14 tys. Żydów — ok. 45% mieszk.); 1923–33 w Rzeszowie i okolicy strajki robotnicze i chłopskie; kolejne ożywienie po włączeniu do Centralnego Okręgu Przemysłowego. W czasie okupacji niem. IX 1939 2 punkty zborne jeńców pol.; 1942–44 obóz pracy przymusowej, gł. dla Żydów (ponad 2 tys. osób); 2 getta: 1942 (ok. 25 tys. osób, ponad 2 tys. rozstrzelanych na miejscu, pozostali wywiezieni do ośr. zagłady w Bełżcu) i 1942–43 (więźniowie wywiezieni do obozu w Szebniach, obozów koncentracyjnych Auschwitz i w Płaszowie, ok. 2 tys. do ośr. zagłady w Bełżcu); 1939–44 Niem. Zakład Karny (kilkanaście tys. Polaków, Żydów i jeńców sowieckich); ośr. konspiracji i rejon działalności partyzanckiej. Po 1945 siedziba województwa; silny rozwój miasta; 1950–92 liczba ludności Rzeszowa wzrosła ponad 5 razy, a pow. — 7; do miasta przyłączono wiele okolicznych wsi i sołectw, m.in. Staromieście, Pobitno, Wilkowyję, Zalesie, Przybyszówkę, Baranówkę.
Zabytki. Kościół got. parafialny (1. poł. XV w., barok. przebudowa 1754); klasztor Bernardynów: manierystyczny kościół (1624–29, zapewne warsztat budowlany z Lipska), budynek klasztorny (1624–29, przebudowy XIX i XX w.); klasztor Pijarów: barok. kościół (1642–49, dekoracja stiukowa — J.B. Falconi, fasada 1702–07 — Tylman z Gameren), budynek klasztorny (1624–49, rozbudowa 1702–07 — Tylman z Gameren), kolegium (1703–04 — Tylman z Gameren, przebudowy 1835 i 2. poł. XIX w.); synagoga staromiejska, tzw. Mała (pocz. XVII w.), synagoga nowomiejska, tzw. Duża (1705–10, odbud. 1954–63); zamek (1906) z zachowaną wczesnobarok. wieżą dawnego czworobocznego pałacu (1620), fortyfikacje bastionowane (1. poł. XVII w.); pałac Lubomirskich (pocz. XVIII w. — Tylman z Gameren?, przebudowa XVIII w. — T. Bellotti, i XX w.).
Bibliografia
Pięć wieków miasta Rzeszowa XIV–XVIII w., red. F. Błoński, Warszawa 1958.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia