Puszkin Aleksandr S.
 
Encyklopedia PWN
Puszkin Aleksandr S., ur. 6 VI 1799, Moskwa, zm. 10 II 1837, Petersburg,
rosyjski poeta, prozaik i dramatopisarz.
Kalendarium
Urodził się 6 VI 1799 w Moskwie. Najwybitniejszy obok M. Lermontowa przedstawiciel romantyzmu rosyjskiego. W 1811–17 był uczniem elitarnego Liceum w Carskim Siole (obecnie Puszkin). Od 1817 przebywał w Petersburgu, podjął pracę w Kolegium Spraw Zagranicznych, został członkiem ugrupowania Arzamas, zbliżył się do kręgów dekabrystowskich, którym złożył hołd listem poetyckim W głębinie syberyjskich rud... (1827, wydanie 1856) oraz wierszem Arion (1827). Za kilka rozchodzących się anonimowo w odpisach wierszy, krytycznych wobec rosyjskiej rzeczywistości, 1820 został skazany na zesłanie na południe Rosji. Przez 4 lata pracował jako urzędnik w Kiszyniowie i Odessie. W 1824 przeniesiono go do majątku rodziców w Michajłowskoje, a na powrót do Moskwy zezwolono mu 1826. Puszkin odwdzięczył się Mikołajowi I Romanowowi deklaratywnymi Stancami (1826), odczytywanymi jako pochlebstwo pod adresem cara. W tym czasie poznał A. Mickiewicza, któremu poświęcił wiersz Był tu wśród nas (1834), przełożył też m.in. jego ballady Czaty i Trzech Budrysów. W 1831 wstąpił w związek małżeński z Natalią Gonczarową i zamieszkał na stałe w Petersburgu, wznawiając pracę w Kolegium Spraw Zagranicznych, 1833 otrzymał najniższą godność przy dworze carskim — tytuł kamerjunkra, a 1836 rozpoczął wydawanie pisma literackiego „Sowriemiennik”. Pod koniec stycznia 1837 w obronie honoru żony wyzwał na pojedynek emigranta francuskiego G. D’Anthesa; ciężko ranny, zmarł 2 dni po pojedynku 10 II 1837 w Petersburgu.
Ody, elegie, liryka pejzażowa i medytacyjna
Na wczesną poezję Puszkina wywarli wpływ pisarze rosyjscy, zwłaszcza G. Dierżawin i W. Żukowski, oraz zachodnioeuropejscy, głównie francuscy (Wolter, E. Parny). Obejmuje ona utwory nawiązujące do klasycyzmu (listy poetyckie, anakreontyki, madrygały, stance), sentymentalizmu (elegie) i preromantyzmu — ballady oraz wiersze osjaniczne. W okresie policealnym Puszkin zaczął też uprawiać poezję polityczną, nawiązującą do humanistycznych haseł oświecenia (oda Wolność 1817, wydanie 1856, Wieś 1819, wydanie 1826). Romantyczny etap w jego twórczości poetyckiej rozpoczyna elegia Zgasło już światło dnia (1820). Charakterystyczne motywy tej liryki o podłożu autobiograficznym to wygnanie i wygnaniec, uciekinier rozczarowany światem, który go nie zaakceptował, oraz więzień (Więzień 1822, Ptaszek 1823). W innych lirykach z tego okresu Aleksandr Puszkin przedstawiał własną wersję ducha negacji (Demon 1823). Wyżyny artyzmu osiągnął w wierszach o geniuszu, mistycznym charakterze natchnienia artystycznego, zadaniach sztuki i swobodzie twórczej (Prorok 1826, Poeta i czerń 1828). W 1831 ogłosił tzw. trylogię antypolską, napisaną w związku z powstaniem listopadowym 1830–31 (Przed świętym grobowcem, Oszczercom Rosji, Rocznica Borodina), której bolesnym oskarżeniem jest wiersz Mickiewicza Do przyjaciół Moskali. Sporą grupę w jego liryce tworzą erotyki, oparte przeważnie na motywie wspomnienia, rozstania, rozłąki (Pamiętam nagłe zachwycenie 1825, Pożegnanie 1830), oraz wiersze pejzażowe (Zimowy wieczór 1825, Jesień 1833). W 2. połowie lat 20. pisał głównie wiersze medytacyjno-filozoficzne, w których zawarł refleksje nad życiem, śmiercią, wiecznością, czasem i przemijaniem (Czy błądzę po ulicach szumnych 1829, Czas już, czas, miła! Serce o spoczynek prosi 1834), kondycją człowieka i jej psychologicznymi uwarunkowaniami, łącząc w nich głębię myśli z prostotą wyrazu. Często wprowadzał też do tych wierszy motyw wędrówki i drogi (Anczar 1828, O Boże, nie daj mi zwariować 1833), któremu towarzyszyły m.in. rozważania nad niezniszczalnością życia (Znowu odwiedziłem 1835). Nurt poezji religijnej reprezentuje zwłaszcza cykl ostatni, tzw. kamiennostrowski (Władza świecka 1836). Pod koniec życia poeta napisał wiersz Dźwignąłem pomnik swój... (1836, parafraza elegii Horacego), będący swoistym rozrachunkiem z własną przeszłością. Z inspiracji ustną twórczością ludową stworzył Pieśni o Stieńce Razinie (1826, wydanie 1881, wydanie polskie 1982) oraz cykl bajek, m.in. Bajka o carze Sałtanie... (1832), Bajka o rybaku i rybce (1835, obie wydanie polskie 1853), Bajka o popie i jego parobku Jołopie (1840, wydanie polskie 1949).
Od Rusłana i Ludmiły do Jeźdźca miedzianego
W dorobku poetyckim Puszkina ważne miejsce zajmuje gatunek poematu. Zwieńczeniem rosyjskich poematów preromantycznych jest Rusłan i Ludmiła (1820, wydanie polskie 1954), utwór o tematyce baśniowej, nawiązujący zarówno do europejskich romansów rycerskich, poematów L. Ariosta, Parny’ego, Woltera i in., jak i do folkloru rosyjskiego (baśnie, byliny). W Rusłanie i Ludmile heroizm łączy się z komizmem, powaga z frywolnością, wielkość z błahością. Typowymi poematami romantycznymi Puszkina są tzw. poematy południowe: Jeniec Kaukazu (1820–21, wydane 1822, wydanie polskie 1828), Fontanna Bachczysaraju (1821–23, wydane 1824, wydanie polskie 1826), Cyganie (1824, wydane 1827, przekład polski w „Dzienniku Warszawskim” 1829, wszystkie w nowym tłumaczeniu 1956), powstałe pod wpływem twórczości G. Byrona. Najsławniejsze dzieło poetyckie Puszkina, Eugeniusz Oniegin (wydanie 1833, wydanie polskie w przekładzie L. Belmonta 1902, w nowym tłumaczeniu 1952), nazwane przez autora — „romans wierszem”, jest jednym z nielicznych w europejskiej literaturze romantycznej poematów dygresyjnych; Puszkin po mistrzowsku połączył w nim warstwę epicką z liryczną, a jego luźna, otwarta kompozycja sprzyjała fragmentaryczności nieskomplikowanego ciągu fabularnego, przerywanego dygresjami lirycznymi. Tytułowy Oniegin, wyraźnie spokrewniony z bohaterami pisarzy zachodnioeuropejskich (Byron, B. Constant), rozpoczyna w literaturze rosyjskiej galerię postaci określanych mianem „zbędnych ludzi”. Uogólnieniem jest także postać Tatiany, ukazanej jako ideał kobiety rosyjskiej. Inną odmianę gatunkową reprezentuje żartobliwy i zarazem parodyjny poemat Domek w Kołomnie (1830, wydanie 1833, wydanie polskie 1935). W gloryfikującym Piotra I Wielkiego poemacie epickim Połtawa (1829, wydanie polskie 1834, w nowym tłumaczeniu 1952), który zawiera liczne, rozbudowane sceny batalistyczne, Puszkin podjął tematykę historyczną. W ostatnim poemacie Jeździec miedziany (1833, wydanie 1837, przekład polski w „Jutrzence” 1843, w nowym tłumaczeniu 1932) przedstawił koncepcję historiozoficzną dotyczącą konfliktu między racją nadrzędną a racją indywidualną, między jednostką a państwem uosobionym w spiżowym pomniku Piotra I. Treści historiozoficzne Jeźdźca miedzianego są próbą polemiki z Ustępem III części Dziadów Mickiewicza, z jego wizją Rosji i negatywnym stosunkiem do cara reformatora.
Proza — powieści historyczne, nowele-pastisze
Doniosłą rolę odegrał Puszkin w rozwoju prozy rosyjskiej; jego pierwszy utwór prozatorski (nieukończony) to powieść historyczno-biograficzna Murzyn Piotra Wielkiego (1827–28, wydanie 1837, wydanie polskie 1926), o losach afrykańskiego przodka poety, odtworzonych na tle dawnych dziejów. W 1831 ogłosił cykl nowel Opowieści świętej pamięci Iwana Piotrowicza Biełkina (wydanie polskie 1949), będących pastiszami (często z elementami parodii) rozpowszechnionych w romantyzmie gatunków, takich jak nowela przygodowa (Zamieć), psychologiczna (Wystrzał), satyryczno-obyczajowa, także o cechach powieści grozy (Trumniarz). Sławę zyskała nowela Poczmistrz dzięki postaci skrzywdzonego przez los „małego człowieka”. W nieukończonej powieści awanturniczej Dubrowski (1832–33, wydanej 1841, wydanie polskie 1926) Puszkin zobrazował temat buntu chłopskiego, a w powieści historycznej w stylu W. Scotta Córka kapitana (1836, wydanie polskie 1926), ukazując zarówno realne, jak i fikcyjne zdarzenia i postacie, przedstawił powstanie J. Pugaczowa. Jednym z najwybitniejszych jego dzieł prozą jest nowela psychologiczno-obyczajowa Dama pikowa (1834, przekład polski w „Tygodniku Petersburskim” 1834, w nowym tłumaczeniu 1949), w której obraz życia stołecznej arystokracji przeplata się z pełną tajemniczości wizją świata niezwykłości i grozy, sennych halucynacji i przywidzeń.
Tragedia romantyczna — Borys Godunow i miniatury sceniczne
Puszkin jest twórcą pierwszej tragedii romantycznej w literaturze rosyjskiej — Borysa Godunowa (1824–25, wydanie 1831, wydanie polskie 1947), utworu historycznego, osnutego na tle wydarzeń w Rosji na przełomie XVI i XVII w., w warstwie formalnej inspirowanego twórczością W. Szekspira. Niezwykłym mistrzostwem odznacza się powstały 1830 cykl tzw. małych tragedii, złożony z 4 miniatur scenicznych: Skąpy rycerz (1836), Mozart i Salieri (1831), Gość kamienny (1839), Uczta podczas dżumy (1832, wydanie polskie — wszystkie 1947), przedstawiających wielkie namiętności i ich zgubne skutki. Puszkin sięgał też po pióro historyka, krytyka literacka i publicystyczna. Wywarł wielki wpływ na proces kształtowania się języka literackiego. Jego wszechstronna twórczość odegrała przełomową rolę, dając początek nowożytnej literaturze rosyjskiej.
Utwory Puszkina stały się podstawą librett wielu oper, np. M. Glinki Rusłan i Ludmiła, A. Dargomyżskiego Rusałka i Kamienny gość, M. Musorgskiego Borys Godunow, N. Rimskiego-Korsakowa Mozart i Salieri, Baśń o carze Sałtanie, Złoty kogucik, P. Czajkowskiego Eugeniusz Oniegin i Dama pikowa, S. Rachmaninowa Aleko, I. Strawinskiego Mawra; posłużyły też za osnowę baletów, m.in. B. Asafjewa Jeniec kaukaski, R. Gliera Miedziany jeździec, oraz licznych pieśni.
Najwybitniejszymi polskimi tłumaczami dzieł Puszkina byli m.in.: Mickiewicz, Belmont, J. Tuwim, M. Jastrun, A. Ważyk, S. Pollak. Wśród polskich wyborów jego utworów m.in.: Lutnia Puszkina (1945), Dramaty (1947), Opowieści (1949), Dzieła wybrane (t. 1–6 1956), Liryki i ballady (1966), Dzieła (t. 1–3 1967), Poezje wybrane (1971), Poezje (1979), Wybór wierszy (1982).
Bibliografia
Połnoje sobranije soczinienij, t. 1–17, Moskwa–Leningrad 1937–59.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Puszkin Aleksandr, autograf wiersza z rysunkiem autora fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Puszkin Alksandr, autoportret z umieszczoną niżej podobizną Mickiewicza fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Faworski Władymir, Puszkin, ilustracja drzeworytnicza, 1935fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia