Nowogród Wielki
 
Encyklopedia PWN
Nowogród Wielki, Nọwgorod,
m. w Rosji, na Niz. Ilmeńskiej, nad rz. Wołchow, 6 km od jez. Ilmen;
stolica obwodu nowogrodzkiego. Duży ośr. przem. i kult. Rosji; przemysł maszyn. i metal., elektroniczny (odbiorniki radiowe, odtwarzacze video, telewizory), chem., drzewny, spoż., lekki, materiałów budowlanych; węzeł kol.; port lotn.; 3 szkoły wyższe, filharmonia; jeden z najczęściej odwiedzanych ośr. turyst. w Rosji; muzea, m.in. Nowogrodzkie Muzeum Hist.-Arch.; nowe dzielnice mieszkaniowe i przem. na północny zachód i zachód od centrum; parki i tereny rekreacyjne.
Historia. Powstał w IX w. jako ośr. plemienny Słowian nadilmeńskich, na skrzyżowaniu dróg wodnych łączących Dniepr z Wołgą i M. Bałtyckim; w końcu X w. drugi co do znaczenia ośr. polit.-gosp. Rusi Kijowskiej; dzięki przywilejom uzyskanym od Jarosława Mądrego od 1136 stol. niezależnej republiki nowogrodzkiej; centrum rzemiosła, handlu i kultury (m.in. bogate dziejopisarstwo) ściśle powiązane z miastami hanzeatyckimi i Konstantynopolem. 5, oprócz Kijowa, był gł. ośr. sztuki ruskiej; początkowo oddziaływały wpływy artyst. Rusi Kijowskiej; w końcu XI i w XII w. wykształciła się szkoła nowogrodzka, zwłaszcza w dziedzinie architektury i malarstwa ściennego, stopniowo wyzwalając się od wpływów bizant. (freski Neredicy). Szczególne znaczenie jako ośr. artyst. miał N.W. w XIII i XIV w.; w XIV w. rozpowszechnił się typ małych cerkwi na planie krzyża z kopułą i jedną apsydą. W 2. poł. XIV w. działał tu Teofan Grek. Wielkie znaczenie dla sztuki ruskiej miała nowogrodzka szkoła malarstwa ikon i iluminatorstwa, której rozkwit nastąpił w XIV–XV w.
Do republiki nowogrodzkiej należała m.in. Stara Russa, Ładoga, Torżok, Oreszek i inne ośr. rzemieślniczo-handl., a w XII–XIII w. w jej skład wchodził Psków; ustrój N.W. stanowił swoistą formę demokracji feudalnej; najwyższym organem władzy był wiec — zgromadzenie całej wolnej ludności miejskiej i wiejskiej; w praktyce władza należała do bojarskiej rady panów, kupców i wyższego duchowieństwa; pozycja księcia sprowadzała się do funkcji nacz. dowódcy, prawa i obowiązki księcia określała zawierana z nim umowa. Samodzielność polit. N.W. zaczęła maleć w miarę przezwyciężania rozdrobnienia feudalnego na Rusi; w XIV w. o wpływy w N.W. rywalizowały Moskwa, Twer i Wilno, aspirujące do roli jednoczyciela ziem ruskich; gdy przewaga państwa moskiewskiego okazała się oczywista, rada rządząca N.W. podjęła próbę ratowania jego samodzielności polit., zawierając 1470 traktat z Kazimierzem IV Jagiellończykiem, który miał zapewnić republice nowogrodzkiej obronę przed księstwem moskiewskim; klęska zadana 1471 oddziałom nowogrodzkim przez wojska moskiewskie umożliwiła Iwanowi III przyłączenie 1478 N.W. (zamieszkanego wówczas przez ok. 80 tys. ludności) do Moskwy; ścięto antymoskiewskich przywódców oraz wysiedlono ok. 10 tys. rodzin bojarskich i kupieckich (na ich miejsce sprowadzono osadników z Rusi Zaleskiej). Znaczenie gosp. zachował N.W. do zniszczenia go 1570 przez opriczników Iwana IV Groźnego (upatrującego w N.W. jednego z gł. wrogów swej władzy); po częściowym odzyskaniu pozycji gosp. w XVII w. N.W. podupadł ostatecznie w XVIII w., po przejęciu jego funkcji gosp. przez Petersburg; od 1721 miasto gubernialne, 1894 liczył ok. 25 tys. mieszk.; podczas II wojny światowej na linii frontu i pod okupacją niem. niemal całkowicie zniszczony, po wojnie odbudowany.
Zabytki. Mimo zniszczeń wojennych N.W. jest jednym z gł. miast zabytkowych Rosji, wpisanym na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO. Wykopaliska prowadzone od 1932 odsłoniły 28 warstw osadniczych (pocz. X–poł. XVI w.); dobrze zachowane drewniane domy, zabudowania gosp., drewniane nawierzchnie ulic i urządzenia odwadniające, pozostałości kam. murów miejskich; handl. i prywatne listy pisane na korze brzozowej; w okolicy resztki świątyni Perkuna (IX w.). Po II wojnie świat. odbudowane wg planu oprac. przez zespół architektów pod kierunkiem A. Szczusiewa. Ośrodkiem lewobrzeżnej części miasta, zw. Sofijską, jest kreml (dietiniec) z zachowanymi częściowo murami (XI, XII, XIV, XV w.) i 9 basztami (m.in. baszta Kokuj, XVII w.), w obrębie których: pięcionawowy sobór Sofijski (1045, poświęcony 1052; wzorowany na soborze Sofijskim w Kijowie) z freskami (XI i XII w.) oraz rom. drzwiami brązowymi z katedry w Płocku (ok. 1152–1155, znajdującymi się w N.W. od końca XIV lub pocz. XV w.); dzwonnica soborowa (XVI, XVIII w.), pałac biskupi z salą zw. Granowitaja pałata (1. poł. XV w.), Jefimijewskaja kaplica, dawna baszta (XV i XVII w.), cerkwie Andrieja Stratiłata (XVII w.) i Wjazdu do Jerozolimy (XVIII w.). Centrum prawobrzeżnej części miasta, zw. Targową, był w przeszłości dwór książęcy (nie zachowany), zał. przez ks. Jarosława Mądrego, usytuowany naprzeciwko kremla z soborem (zachowany) Nikoło-Dworiszczeńskim (1113, z fragmentami fresków z XII w.) i sąsiadującymi cerkwiami, m.in. Iwana na Opokach (XII, XV w.), Zaśnięcia Bogurodzicy (XII, XV w.), Paraskiewy Piatnicy (XIII, XIV w.), Gieorgija (XIV–XVIII w.). Ponadto z XII w. sobory: Rożdiestwa Bogorodicy w monastyrze Antonijewskim i Gieorgijewski w monastyrze Jurjewskim; cerkwie: Zwiastowania w Arkażach, Narodzin Marii w pustelni Peruńskiej oraz cerkiew w Neredicy; cerkwie z XIV w.: Przemienienia Pańskiego na Kowalowie, Fiodora Stratiłata nad Strumieniem, Przemienienia Pańskiego na ul. Iljińskiej (z freskami Teofana Greka), Ioanna Bogosłowa w Radokowicach; cerkwie z XV w.: Piotra i Pawła w Kożewnikach, Własa na ul. Wołosowej, Symeona Bogopriimca w monastyrze Zwieryńskim; cerkwie z XVI w.: Borysa i Gleba w Płotinkach, Prokopija; gościnny dwór (XVII, XVIII w.); budowle klasycystyczne.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia