Niżni Nowogród, Nịżnij Nọwgorod, 1932–91 Gorki,
m. w Rosji, przy ujściu Oki do Wołgi; stolica obwodu niżnienowogrodzkiego;
Niżni Nowogród
Encyklopedia PWN
jeden z największych ośr. przem. i kult.-nauk. Rosji; rozwinięty przemysł środków transportu (samochodowy, stoczn., lotn.), maszyn., zbrojeniowy, hutnictwo żelaza i metali kolorowych, przemysł elektrotechniczny (m.in. telewizory), metal., chem. (tworzywa sztuczne, farmaceutyki, farby, lakiery i in.), drzewny, materiałów budowlanych, lniarski, spoż., rafineryjny; rurociąg naftowy z Almietjewska, rurociągi gazowe z Saratowa i Minnibajewa; ważny port rzeczny, wielki węzeł kol. i drogowy oraz port lotn.; od 1985 metro; 9 szkół wyższych (w tym uniw., zał. 1918); muzea.
Historia. Założony 1221 na ziemiach Mordowii jako gródek obronny księstwa włodzimierskiego; potem duży ośr. handl. i kult. (latopisarstwo); od 1350 stol. księstwa suzdalsko-niżnienowogrodzkiego, 1392 włączonego do państwa moskiewskiego; od XV w. był ośr. wypraw Moskwy przeciwko Kazaniowi; na pocz. XVI w. spod Kazania przeniesiono pod Niżni Nowogród (do 1817) znane międzynar. Jarmarki Makariewskie; na pocz. XVII w. jedno z najbogatszych miast Rosji; 1611–13 punkt oparcia Rosjan w walce z Polakami zajmującymi Moskwę; od 1777 miasto gubernialne; od 1825 siedziba generała-gubernatora Powołża; od XIX w. ośr. przemysłu spoż., po otwarciu stoczni rzecznej (w Sormowie) centrum żeglugi po Wołdze; 1917 centrum bolszewizmu; w ZSRR rejon łagrów; w czasie pierwszej pięciolatki (1928–32) rozwój przemysłu ciężkiego; od 1936 stol. obwodu.
Zabytki. Kreml (1500–11) — wybitne dzieło ruskiej architektury obronnej z potężnymi murami i 11 basztami oraz soborem Archanioła Michała (1. poł. XVII w.); zespoły klasztorów: Zwiastowania (zał. 1. poł. XIV w.) z cerkwią Zaśnięcia Bogurodzicy (XVII w.) i Peczerskiego (zał. 1. poł. XIV w.) z soborem Wniebowstąpienia Pańskiego, z dzwonnicą oraz dwoma cerkwiami i zabudowaniami mieszkalnymi (wszystkie z XVII w.); barok., pięciokopułowe cerkwie z bogatym wystrojem rzeźbiarskim: Matki Bożej Smoleńskiej w Gordiejewce oraz Narodzin Marii z dzwonnicą (XVII–XVIII w.); klasycyst. sobór Przemienienia Pańskiego (1. poł. XIX w.), zabytkowe domy: dom Puszkinowa (XVII w.), klasycyst. domy z 1. poł. XIX w., teatr (koniec XIX w.), budowle użyteczności publicznej z pocz. XX w. (m.in. bank).
