Kaukaz

Kaukaz, ros. Kawkạz, gruz. Kavkasioni, Kavkasionis K’edi, azerb. Qafqaz,

rozległy obszar górski w zachodniej części Azji, między morzami: Czarnym, Azowskim na zachodzie i północnym zachodzie a Kaspijskim na wschodzie;

wchodzi w skład Rosji (kraje Krasnodarski i Stawropolski, republiki: Karaczajo-Czerkiesja, Kabardo-Bałkaria, Osetia Północna, Inguszetia, Czeczenia, Dagestan), Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu; powierzchnia ok. 440 tys. km²; dzieli się na Przedkaukazie, Wielki Kaukaz, Zakaukazie oraz Mały Kaukaz (północna część Wyżyny Armeńskiej).

Łańcuch górski sfałdowany i wypiętrzony w trzeciorzędzie w wyniku orogenezy alpejskiej; jest zbudowany głównie z mezozoicznych i trzeciorzędowych skał osadowych (wapieni, piaskowców, łupków ilastych) oraz ze skał wulkanicznych; zapadliska przedgórskie są wypełnione osadami trzeciorzędu i czwartorzędu.

Wielki Kaukaz (zwany często Kaukazem) ciągnie się na długości ponad 1100 km; jego oś orograf. tworzą 2 równoległe pasma: Główne lub Wododziałowe (najwyższy szczyt Szchara, 5058 m) i Boczne (Elbrus 5642 m, Dychtau 5203 m, Kazbek 5033 m); pocięty głębokimi dolinami; najwyższe partie mają typową rzeźbę alpejską; północne stoki zachodniej i środkowej części (pasma Pasterskie i Skaliste) są kuestami; we wschodniej części występują szerokie i płaskie grzbiety o stromych stokach; na kuestach silnie rozwinięte zjawiska krasowe, m.in. jaskinie: Śnieżna, Wronia (Krubera), Woroncowska, Nowoatońska, Sataplia; w okolicy Piatigorska liczne lakolity. Na północ od Wielkiego Kaukazu leży Przedkaukazie (Nizina Kubańska, Wyżyna Stawropolska i Nizina Nadkaspijska), na południe — obniżenie Zakaukazia (niziny: Kolchidzka na zachodzie, Kurańska i Lenkorańska na wschodzie, rozdzielone Górami Suramskimi), ograniczone od południa pasmami Małego Kaukazu (Gamış dağı 3724 m) i Górami Tałyskimi.

Klimat Kaukazu z powodu wysokości, urozmaiconej rzeźby oraz bliskości mórz bardzo zróżnicowany. Grzbiet Wielkiego Kaukazu jest granicą klimatyczną między strefą umiarkowaną na północy (klimat umiarkowany ciepły suchy) i podzwrotnikową na południu (klimat podzwrotnikowy, na nizinach Kolchidzkiej i Lenkorańskiej wilgotny, na Kurańskiej — suchy, na pozostałym obszarze kontynentalny). W Wielkim Kaukazie silnie wykształcona piętrowość klimatyczna. Średnia temperatura w styczniu na nizinach od ok. –5°C na północy do 4–6°C na południu, w lipcu od 23–24°C na zachodzie do 25–29°C na wschodzie; w Wielkim Kaukazie, na wysokości 2000 m od –8°C w styczniu do 13°C w sierpniu, w Małym Kaukazie odpowiednio –12°C i 18°C. Suma roczna opadów od 200 mm na Nizinie Kurańskiej i wschodnim Przedkaukaziu do 1800 mm na Nizinie Kolchidzkiej; w środkowej i zachodniej części Wielkiego Kaukazu 2500 mm, na stokach zachodnich i południowo-zachodnich do 4000 mm, w Małym Kaukazie 400–800 mm; na zachodzie opady głównie jesienno-zimowe, na wschodzie — wiosenne. Lodowce (ok. 2000) zajmują 1428 km²; wieczne śniegi pokrywają najwyższe partie części zachodniej i środkowej (na wysokości 2000 m pokrywa śnieżna leży 6 miesięcy). Rzeki Kaukazu należą do zlewiska Morza Kaspijskiego (Kura z Araksem, Sułak, Terek, Kuma), Morza Czarnego (Rioni, Enguri) i Morza Azowskiego (Kubań); największe jezioro — Sewan.

Kaukaz odznacza się bardzo bogatą florą (ponad 6000 gatunków) i wyjątkowo dużym zróżnicowaniem zbiorowisk roślinnych. W części zachodniej Przedkaukazia występują stepy (obecnie przeważnie zaorane) i lasostepy, we wschodniej — półpustynie; pustynie występują także na Nizinie Kurańskiej i w dolinie środkowego Araksu. Na nizinach Kolchidzkiej i Lenkorańskiej oraz w ich otoczeniu rosną bogate lasy liściaste, z zimozielonym podszytem, obfitujące w relikty trzeciorzędowe. Piętro lasów górskich w Wielkim Kaukazie i na północnych stokach Małego Kaukazu tworzą buczyny (z bukiem wschodnim Fagus orientalis), ponad nimi (głównie na zachodzie i południowym zachodzie) lasy jodłowo-świerkowe z jodłą kaukaską Abies Nordmanniana i świerkiem kaukaskim Picea orientalis. Powyżej granicy lasów występują subalpejskie łąki i zarośla różanecznika kaukaskiego Rhododendron caucasicum, wyżej — murawy alpejskiej; na najwyższych szczytach w miejscach wolnych od wiecznych śniegów i lodów bardzo skąpa roślinność piętra niwalnego. Stoki południowe Małego Kaukazu są bezleśne, porośnięte roślinnością stepową lub półpustynną. Dla ochrony pierwotnej roślinności utworzono w Kaukazie wiele rezerwatów przyrody, największy — Kaukaski (280,4 tys. ha; rezerwat biosfery) oraz parki narodowe: Przyelbrusie, Tbiliski, Soczijski. Bogactwa naturalne: ropa naftowa i gaz ziemny, węgiel kamienny, rudy żelaza, manganu, miedzi, molibdenu, cynku i ołowiu, kobaltu i chromu, boksyty, kamienie budowlane (zwłaszcza tufy), wody mineralne. Znane uzdrowiska: Kisłowodzk, Essentuki, Piatigorsk, Żeleznowodzk, Bordżomi, na czarnomorskim wybrzeżu: Anapa, Soczi, Batumi; rozwinięta turystyka i alpinizm.

Historia.

Najstarsze ślady działalności ludzkiej pochodzą z paleolitu; w II tysiącleciu p.n.e. plemiona kaukaskie utworzyły pierwsze związki plemienne, z których po wiekach rozwinęły się państwa: Kolchida, Iberia i Albania Kaukaska; na Kaukazie ścierały się wpływy różnych kultur i ludów, m.in. Hurytów, Scytów, od VII w. p.n.e. greckie; w I w. p.n.e. zaczęły się podboje rzymskie, później rywalizacja bizantyńsko-perskia W VII w. n.e. Kaukaz zdobyli Arabowie, którzy wprowadzili tu islam i język arabski (odtąd na Kaukazie jest wyznawany islam i działają różne Kościoły chrześcijańskie, wzajemnie się zwalczające). W IX–XI w. na obszarach uniezależnionych od kalifatu powstała feudalna Gruzja. Władcy gruzińskiego stworzyli scentralizowane państwo, obejmujące cały Kaukaz; kres jego potędze położyli Mongołowie w XIII w. Od XV w. Kaukaz był obiektem rywalizacji turecko-perskiej; od XVI w. penetracja rosyjska; po wojnie z Turcją 1768–74 Rosja otrzymała Kabardę (Küczük Kajnardży), 1801 przyłączyła wschodnią Gruzję, 1803–10 — zachodnią Gruzję; po wojnie rosyjsko-perskiej 1827–28 zdobyła całe czarnomorskie wybrzeże Kaukazu, a od 1816 rozpoczęła systematyczny podbój północnego Kaukazu, zakończony 1864 (kaukaskie wojny, Szamil). Władze rosyjskie traktowały Kaukaz jako rejon strategiczny — nastąpiła intensywna rusyfikacja ludności oraz rozbudowa przemysłu wydobywczego; od ok. 1890 rozwijał się ruch robotniczy (silna socjaldemokracja w Gruzji). W czasie I wojny światowej walki z Turkami; po obaleniu caratu w rewolucji lutowej 1917 rosyjski Rząd Tymczasowy uznał autonomię narodów Kaukazu, które po przewrocie bolszewickim (rewolucja październikowa) proklamowały niepodległość. Klęska wojsk generałą A. Denikina 1919–20 przesądziła o losach Kaukazu, Armia Czerwona podbiła cały jego obszar (likwidacja republik górskich północnego Kaukazu, 1920–21 zdobycie Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji). Ustanowiony system radziecki podporządkował scentralizowanej władzy komunistycznej narody Kaukazu. Utworzono (1920–24) Górską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką (ASRR), następnie podzieloną na kilka obwodów autonomicznych, Dagestańską ASRR (obie weszły w skład Rosyjskiej FSRR) oraz Federację Zakaukaską (Armenia, Azerbejdżan, Gruzja), która znalazła się w ZSRR (istniała do 1936, następnie zlikwidowana i rozdzielona na 3 republiki związkowe). W czasie II wojny światowej Kaukaz był terenem ostrych walk z Niemcami (1942–43). Mimo długotrwałej rusyfikacji i sowietyzacji narody i ludy Kaukazu zachowały swą tożsamość. Po rozpadzie ZSRR 1991 Armenia, Azerbejdżan i Gruzja proklamowały niepodległość i przyłączyły się do WNP; w składzie Federacji Rosyjskiej pozostały republiki: Dagestanu, Osetii Północnej, Kabardo-Bałkarii, Karaczajo-Czerkiesji, Inguszetii oraz Adygeji. Narzucone podziały administracyjne, dawne waśnie narodowe i niestabilna sytuacja gospodarcza powodują utrzymywanie się na Kaukazie napięć, a nawet walk zbrojnych (np. w Górskim Karabachu) i secesji (np. Czeczenia) niektórych regionów.

Elbrus

Kaukaz Wielki, podnóże Elbrusu (Azja)

Kaukaz, dolina lodowcowa Alibek