Gumplowicz Ludwik

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Gumplowicz Ludwik, ur. 9 III 1838, Kraków, zm. 19 VIII 1909, Graz,

polski socjolog i prawnik.

Urodził się 9 III 1838 w Krakowie.

Życie uczonego

Pochodził z asymilującej się rodziny żydowskiej. Sam przeszedł na kalwinizm, chcą uniknąć dyskryminacji. Studiował prawo w Krakowie. W Wiedniu doktoryzował się. Do 1875 prowadził działalność naukową i publicystyczno-polityczną w Krakowie (1869–74 w redakcji dziennika „Kraj”). Po upadku pisma i nieudanych staraniach o stanowisko na Uniwersytecie Jagiellońskim, 1875 wyjechał do Grazu. Jego starania się o docenturę na UJ odrzucono ze względu na liberalne i antyklerykalne poglądy Gumplowicza. W Grazu wykładał początkowo jako docent prywatny, od 1882 — profesor prawa państwowego. Mimo tego iż oficjalnie wykładał głównie prawo, to w okresie tym zajmował się przede wszystkim socjologią. Publikował po niemiecku i funkcjonował w obrębie nauki austriackiej. Utrzymywał jednak kontakty z Polską, przesyłając swe prace m.in. do „Prawdy”, „Ateneum”, „Przeglądu Filozoficznego”, „Przeglądu Historycznego”. Od momentu powstania 1893 Instytutu Socjologicznego w Paryżu jego członek międzynarodowy. Od 1899 członek Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie.

Wokół niego nie uformowała się jednak ani szkoła naukowa, ani krąg uczniów, ale utrzymywał rozległe kontakty międzynarodowe (wystąpienia na kongresach socjologicznych, współpraca z socjologicznymi czasopismami niemieckimi, francuskimi, amerykańskimi). Pod jego wpływem pozostawali F. Ward i G. Ratzenhofer. Niektóre wątki jego koncepcji kontynuowali F. Oppenheimer, a w Polsce M. Szerer. Sam Gumplowicz wspierał, mimo pewnych odmienności w poglądach, działalność naukową Polaków, J.K. Kochanowskiego oraz E. Majewskiego. Gdy zachorował na raka, 19 VIII 1909 popełnił samobójstwo (w Grazu) razem z własną żoną. Jego syn, obiecujący młody filozof i historyk, Maksymilian zastrzelił się 1897 przed drzwiami mieszkania, w którym zatrzymała się w Wiedniu M. Konopnicka, najprawdopodobniej powodowany nieodwzajemnioną miłością do starszej o 22 lata poetki.

Główne prace: Prawodawstwo polskie względem Żydów (1867), Rechtsstaat und Sozialismus (1881), Der Rassenkampf (1883), System socjologii (1887), Die soziologische Staatsidee (1892), Filozofia społeczna (1910, wydanie polskie 1918).

Konflikt jako podstawa rozwoju społecznego

Punktem wyjścia socjologii Gumplowicza była — oprócz filozoficznego monizmu — darwinowska teoria walki o byt (darwinizm społeczny), z której przejął jednak tylko ogólną tezę o walce jako głównym czynniku rozwoju społecznego, podkreślając, że wynik walk w społeczeństwie nie zależy od biologicznych cech walczących jednostek, lecz od organizacji walczących grup, oraz że w społeczeństwie nie działa automatycznie prawo doboru naturalnego. Gumplowicz kładł silny nacisk na ujmowanie społeczeństwa jako rzeczywistości swoistej, której nie można wyjaśnić przez proste odwołanie się do ogólnych praw przyrody. Wyróżnił 2 rodzaje faktów społecznych — pierwotne, czysto społeczne, oraz wtórne, społeczno-psychiczne. Fakty społeczne polegają na oddziaływaniu grup między sobą. Fakty społeczno-psychiczne są rezultatem oddziaływania grupy na jednostkę i obejmują wytwory kultury.

Podstawowym pojęciem socjologii Gumplowicza była walka ras, którą jednak pojmował inaczej niż teoretycy kierunku rasowo-antropologicznego, nie przywiązując znaczenia do dziedziczonych cech fizycznych i wykluczając możliwość istnienia ras „czystych”. „Rasą” w tym ujęciu była każda wielka grupa społeczna wyraźnie wyodrębniająca się spośród innych grup, zwłaszcza grupa etniczna. Podobieństwo biologiczne, rasowe jest inaczej, niż w kierunkach rasistowskich, skutkiem zjawisk społecznych, głównie podboju, a nie ich przyczyną. Ludzkość według Gumplowicza nie wywodzi się z jednego pnia, lecz z wielu, co powoduje to, iż od samego początku historia społeczna człowieka jest nieustającym konfliktem różniących się od siebie grup. Walka ras, prowadzona pierwotnie przez hordy i gromady ludzkie w celu podboju obcych grup, przekształca się w toku dziejów w walkę między państwami, a wewnątrz nich — w walkę między stanami i klasami społecznymi. Konflikt leży więc u podłoża wszystkich grup i instytucji społecznych. Za punkt wyjścia zarówno socjologicznej nauki o państwie, jak i teorii struktury społecznej Gumplowicz przyjął więc teorię podboju.

Pierwotnym więc faktem społecznym dla Gumplowicza jest konflikt. Obok niego wyodrębnił on jednak dwa inne istotne zjawiska społeczne. Są nimi syngenizm i amalgamacja. Syngenizm polega na konsolidacji grupy wobec zagrożenia ze strony wroga. Grupa staje się w tej sytuacji zwartą i spójną wspólnota kulturową, gotową do uczestnictwa w potencjalnym konflikcie z jakąkolwiek inną grupą. Tak jak syngenizm poprzedza konflikt, tak amalgamacja jest jego skutkiem. Polega ona mieszaniu się grup uczestniczących w konflikcie po jego zakończeniu. W myśl założeń Gumplowicza chodzi tu o zlewanie się ze sobą grupy zwycięskiej i grupy zwyciężonej, gdyż realnym zakończeniem konfliktu według niego może być tylko zwycięstwo jednej ze stron i uformowanie się nowej, większej grupy. Różnice między zwycięzcami i zwyciężonymi utrzymują się jednak długo po zakończeniu konfliktu, stają się jednak różnicami klasowymi, zachodzącymi wewnątrz grupy. Zatarcie tych różnic następuje dopiero w sytuacji zagrożenia nowym konfliktem ze strony innego wroga, które to prowadzi do nowej formy syngenizmu powodującego konsolidację grupy.

Znaczenie koncepcji

Podstawowe koncepcje Gumplowicza (teoria walki ras, teoria podboju) zostały odrzucone przez późniejszą naukę, ale za jego życia były b. szeroko znane i wysoko cenione. Gumplowicz był jednym z pierwszych socjologów zajmujących się teorią narodu. Koncepcje Gumplowicza traktowano często jako wyraz doświadczeń związanych z zamieszkiwaniem przez Gumplowicza w wielonarodowym i wieloetnicznym imperium austro-węgierskim.