Amundsen Roald

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Amundsen Roald , ur. 16 VII 1872, Borge, zm. po 19 VI 1928, Arktyka,

norweski badacz polarny, zdobywca południowego bieguna geograficznego, jeden z największych odkrywców nowszych czasów.

Urodził się 16 VII 1872 w Borge. Od młodości pływał po morzach, głównie arktycznych, zdobywając patent sternika.

Badania Arktyki

W latach 1897–99 jako sternik uczestniczył w międzynarodowej wyprawie antarktycznej na statku Belgica, kierowanej przez A. de Gerlache’a de Gomery, której kierownikiem naukowym był Henryk Arctowski. Po powrocie doskonalił swoją znajomość fizyki, astronomii i geodezji w obserwatoriach niemieckich. W okresie 1903–06 na jednym, 47-tonowym statku Gjöa, przebył pierwszy całe Przejście Północno–Zachodnie, od Grenlandii do Cieśniny Beringa. Najpierw przepłynął cieśniny Lancastera i Peela, niesforsowane od czasów J. Franklina, oraz zimował dwukrotnie u południowo–wschodnich wybrzeży Wyspy Króla Williama, gdzie prowadzono obserwacje meteorologiczne, astronomiczne i magnetyczne oraz podejmowano liczne wyprawy na saniach i łodziach. Ustalono wtedy położenie bieguna magnetycznego półkuli północnej na zachodnim wybrzeżu półwyspu Boothia, oraz stwierdzono fakt jego przemieszczenia się od czasów ustalenia położenia tego bieguna przez wyprawę J.C. Rossa 1831. Skartowano też olbrzymie obszary, dokonując pomiarów ponad 100 wysp i poprawiając dotychczasowe mapy. Zebrano również materiał etnograficzny na temat Eskimosów, zamieszkujących na wybrzeżach badanych terenów. Po uwolnieniu się z lodów Gjöa popłynęła cieśninami między Wyspą Wiktorii a stałym lądem do ujścia rzeki. Mackenzie, skąd po jeszcze jednym zimowaniu dotarła do Cieśniny Beringa.

Zdobycie bieguna południowego

W latach 1910–12 Amundsen poprowadził słynną wyprawę antarktyczną na statku Fram. Wyruszył w VI 1910 z zamiarem powtórzenia próby dryfu Fridtjöfa Nansena ku biegunowi północnemu z miejsca położonego dalej na wschodzie, ale na wieść o zdobyciu tego bieguna przez R.E. Peary’ego zmienił zamiar i skierował się ku biegunowi południowemu. 13 I 1911 Amundsen wylądował przy Barierze Lodowej Rossa, która jest największym lodowcem szelfowym u wybrzeży Antarktydy, z zamiarem zdobycia bieguna południowego. Tu powstał obóz, z którego zakładano składy z zapasami — w kierunku bieguna; 20 X wyruszył z tego obozu do bieguna wraz z 4 współtowarzyszami (byli to: H. Hansen, S. Hassel, O. Bjaaland i O. Wisting) na saniach z psimi zaprzęgami. Po przejściu Lodowca Szelfowego Rossa, wspinaczce przez Lodowiec Axela Heiberga na wysokości 3000 m i marszu przez lody Płaskowyżu Polarnego Amundsen jako pierwszy osiągnął 15 XII 1911 południowy biegun geograficzny. Wyprzedził o ponad miesiąc brytyjską wyprawę R.F. Scotta. W drodze powrotnej odkrył Góry Królowej Maud (ok. 4 tysiące m n.p.m.) i 26 I 1912, po 99 dniach, wrócił do obozu wyjściowego.

I znowu Arktyka

W latach 1918–21 Amundsen zorganizował wyprawę na statku Maud, z geofizykiem norweskim Haraldem Ulrichem Sverdrupem, jako kierownikiem naukowym, zamierzając zrealizować swój dawny zamysł powtórzenia dryfu Nansena bardziej północną trasą i w ten sposób spróbować dotrzeć do bieguna północnego. Przepłynął wówczas całe Przejście Północno–Wschodnie — wzdłuż wybrzeża Syberii, gdzie dwukrotnie zimował oraz prowadził badania naukowe. Dotarł do Nome na Alasce, skąd podjęto próbę dryfu. Była ona nieudana, gdyż statek nie wmarzł w lody w odpowiednim miejscu. Dzięki tej wyprawie Amundsen stał się jednak pierwszym człowiekiem, który przepłynął wszystkie morza Oceanu Arktycznego. Po opuszczeniu statku przez Amundsena 1921 próbę kontynuował Sverdrup, dryfując na Maud w lodach aż do 1923, na próżno usiłując dotrzeć do bieguna. W 1923 i 1925 Amundsen dwukrotnie usiłował osiągnąć samolotem biegun północny, startując z Alaski i Spitsbergenu. Dopiero w trzeciej próbie, z U. Nobilem i L. Ellsworthem, przeleciał 12 V 1926 nad biegunem na sterowcu Norge, trasą ze Spitsbergenu do Nome na Alasce, ale — podobnie jak niegdyś on w wyścigu do bieguna południowego wyprzedził Scotta — tym razem o 3 dni ubiegł go Richard E. Byrd. Niedługo potem Amundsen zaginął bez wieści podczas przelotu samolotem z Norwegii na Spitsbergen — wyruszył 18 VI 1928 z Bergen, spiesząc na pomoc wyprawie Nobilego, którego sterowiec Italia uległ katastrofie w drodze powrotnej znad bieguna północnego. Druga grupa ratunkowa odnalazła sterowiec i Nobile’a żywego, natomiast Amundsen i jego współtowarzysze nigdy nie powrócili.

Główne publikacje

Podróże Amundsena miały wielki wpływ na postęp badań w Arktyce i Antarktyce oraz na rozwój rozmaitych technik poruszania się w krainach polarnych. O swoich wyprawach napisał kilka dzieł, tłumaczonych na wiele języków, m.in. Nordvestpassagen (1907), Zdobycie bieguna południowego (1912, wydanie polskie 1957), Nordostpassagen (1921), Lot do bieguna północnego (1926, wspólnie z Ellsworthem, wydanie polskie ok. 1926), Moje życie polarnika (1927, wydanie polskie 1993), Scientific Results of the Norwegian Artic Expedition in the Gjöa (1928). W 1913 Amundsen został nagrodzony Specjalnym Złotym Medalem amerykańskiego National Geographic Society. Jego imieniem nazwano basen oceaniczny w części Oceanu Arktycznego (Basen Amundsena), morze szelfowe u wybrzeży Antarkydy Zachodniej (Morze Amundsena), lodowiec na Antarktydzie (Lodowiec Amundsena), zatokę na Morzu Beauforta (Zatoka Amundsena) oraz stację naukowo-badawczą na biegunie południowym (Amundsen-Scott).