Ajdukiewicz Kazimierz

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Ajdukiewicz Kazimierz, ur. 12 XII 1890, Tarnopol, zm. 12 IV 1963, Warszawa,

polski logik i filozof.

Urodził się 12 XII 1890 w Tarnopolu. Studiował na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie, w gronie uczniów Kazimierza Twardowskiego, twórcy formacji intelektualnej określanej dziś mianem szkoły lwowsko-warszawskiej. Jego uniwersyteckimi nauczycielami byli również Jan Łukasiewicz, Marian Smoluchowski oraz Wacław Sierpiński. Po uzyskaniu doktoratu w 1913 wyjechał na rok do Getyngi, gdzie na tamtejszym uniwersytecie wykładali wówczas m.in. Edmund Husserl i David Hilbert. Kontakty z nimi, zwłaszcza znajomość z Hilbertem, wywarły wpływ na kształtowanie się sylwetki naukowej Ajdukiewicza. W czasie I wojny światowej Ajdukiewicz walczył w wojsku austriackim na froncie włoskim (został odznaczony za waleczność). Po upadku monarchii austriackiej służył w wojsku polskim, które opuścił w 1920 w randze kapitana. W 1920 poślubił Marię, córkę Kazimierza Twardowskiego. W 1921 Ajdukiewicz habilitował się na podstawie rozprawy Z metodologii nauk dedukcyjnych. W 1926 został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, a 2 lata później przeniósł się na Uniwersytet Lwowski, gdzie pracował do wybuchu II wojny światowej.

Okres międzywojenny

W okresie międzywojennym Ajdukiewicz opublikował swe najważniejsze rozprawy filozoficzne. Początki jego dociekań filozoficznych cechowało daleko idące zainteresowanie logiką. Był to okres, w którym nie zdawano sobie jeszcze sprawy ze swoistości tej dyscypliny badawczej. Sądzono, że „logice formalnej” można przeciwstawiać „logikę filozoficzną”, której język i techniki badawcze nie będą się różniły od tych, które są używane w filozofii, zwłaszcza w teorii poznania. Ajdukiewicz zdawał sobie jednak sprawę, że procesu emancypacji logiki z filozofii nie uda się zatrzymać i że relacje między logiką a filozofią muszą polegać na tym, iż ta pierwsza, zachowując swą autonomię, służy jednocześnie jako dyscyplina pomocnicza tej drugiej. Idea wykorzystania logiki jako narzędzia dociekań filozoficznych znalazła wyraz w pracy O stosowalności czystej logiki do zagadnień filozoficznych (1934). Ajdukiewicz przedstawia w niej „metodę parafraz”. Polega ona na poszukiwaniu współzależności semantycznych między językiem, w którym jest formułowany problem filozoficzny, a językiem logiki. Efektem takich zabiegów winno być ujawnienie logicznej struktury badanego problemu filozoficznego. Formułując metodę parafraz oraz wyznaczając jej rolę metody badania poprawności rozumowań filozoficznych, Ajdukiewicz stał się jednym z najbardziej wpływowych przedstawicieli filozofii analitycznej, której naczelnym hasłem była redukcja problemów filozoficznych do analiz semantycznych. Był też jednym z czołowych przedstawicieli szkoły lwowsko-warszawskiej, która głosiła potrzebę uprawiania filozofii w języku respektującym wymogi intersubiektywnej komunikowalności, jasności oraz zgodności z kanonami logiki.

Gdyby nie wybuch II wojny światowej, ogromny wpływ na rozwój badań filozoficznych wywarłyby z pewnością 2 prace Ajdukiewicza: Sprache und Sinn oraz Das Weltbild und die Begriffsaparatur — obie opublikowane w 1934 w „Erkenntnis”, czasopiśmie Koła Wiedeńskiego, czołowej wówczas formacji filozoficznej. W pierwszej z nich Ajdukiewicz dokonał analizy pojęcia znaczenia. W myśl jego koncepcji, znaczenie wyrażeń językowych określają, właściwe dla danego języka, reguły uznawania zdań, nazywane przez Ajdukiewicza „dyrektywami znaczeniowymi”. Ajdukiewicz dzielił je na empiryczne, aksjomatyczne i dedukcyjne. Analizy te doprowadziły go do wniosku, który stał się osią drugiej ze wspomnianych prac. Utrzymywał w niej, że nasz sposób słownego prezentowania przekonań zależy w sposób istotny od wyboru takich a nie innych dyrektyw znaczeniowych języka, a ten ostatni zaś nie podlega żadnym istotniejszym ograniczeniom. Skoro tak, to teorie empiryczne, które formułuje nauka muszą mieć charakter konwencjonalny. Według Ajdukiewicza jako konwencje należy traktować nie tylko twierdzenia teoretyczne nauki, ale i empiryczne. Prawdziwość tych ostatnich można bowiem podważyć, zmieniając dyrektywy empiryczne. Koncepcję tę Ajdukiewicz nazwał „radykalnym konwencjonalizmem”. Mimo iż ją później porzucił, stanowiła ona niewątpliwie jeden z jego ciekawszych pomysłów. W okresie II wojny światowej Ajdukiewicz, jak wielu nauczycieli akademickich, włączył się w działalność konspiracyjną, organizując tajne nauczanie.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny osiedlił się w Poznaniu, podejmując pracę na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. W 1948 został wybrany na rektora tej uczelni. W 1956 przeniósł się do Warszawy, gdzie został kierownikiem katedry logiki na Uniwersytecie Warszawskim. Był również twórcą i pierwszym kierownikiem Zakładu Logiki Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz pierwszym redaktorem naczelnym „Studia Logica”. Podjęty w latach 50. brutalny atak filozofów marksistowskich na przedstawicieli szkoły lwowsko-warszawskiej miał wykazać szkodliwość polityczną i ideologiczną tej ostatniej dla ówczesnego porządku społecznego. Oprócz Tadeusza Kotarbińskiego głównym obiektem krytyki był Ajdukiewicz. Począwszy od lat 50. Ajdukiewicz rezygnował więc z podejmowania wątków typowo filozoficznych, koncentrując się na zagadnieniach, które mogły być prezentowane jako zagadnienia logiczne lub metodologiczne. W 1965 ukazała się jego monografia Logika pragmatyczna, która bynajmniej nie była wykładem logiki. Jej najistotniejszym przesłaniem jest teza o ograniczoności logiki jako dyscypliny, która ma wyjaśniać mechanizm powstawania i rozwijania się teorii naukowych. Bardzo ważną pozycją książkową w dorobku Ajdukiewicza są Zagadnienia i kierunki filozofii (1949), które okazały się jedną z najważniejszych prac propedeutycznych w ramach filozofii polskiej.

Ajdukiewicz aktywnie uczestniczył w działalności wielu polskich i międzynarodowych organizacji akademickich. Od 1947 był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, następnie — Polskiej Akademii Nauk. Zmarł 12 IV 1963 w Warszawie. Prace zebrane Ajdukiewicza (nie obejmujące monografii i podręczników) ukazały się w książce Język i poznanie (tom 1 1960, tom 2 1965, wydanie ostatnie 1985, wydanie angielskie The Scientific World-Perspective and Other Essays 1977).